حج گزاری در ترکیه
کارگزاران حج
فکر و اندیشه تأسیس سازمان دیانت، که مسؤول امور دینی در کشور ترکیه است به حدود نیم قرن می رسد. این سازمان، از سال 1973 تا کنون; یعنی 24 سال است که ساماندهی و مدیریت اعزام زائران خانه خدا و حاجیان را نیز بر عهده دارد.
بقیه در ادامه مطلب
حج گزاری در ترکیه
کارگزاران حج
فکر
و اندیشه تأسیس سازمان دیانت، که مسؤول امور دینی در کشور ترکیه است به
حدود نیم قرن می رسد. این سازمان، از سال 1973 تا کنون; یعنی 24 سال است که
ساماندهی و مدیریت اعزام زائران خانه خدا و حاجیان را نیز بر عهده دارد.
پیش از آن که ترکیه جمهوری شود، متقاضیان حج اندک بودند. در آن زمان بسیاری از مسؤولان، دلیل استقبال نکردن مردم از این سفر معنوی را، اوضاع بدِ اقتصادی می دانستند، در حالی که آنان، خود نیز به جهت کم بها دادن به این فریضه دینی، بر بی رونقی و عدم استقبال از این سفر، دامن می زدند.
ثبت نام و اعزام
همه ساله، در تاریخ مشخصی، ثبت نام زائران خانه خدا اعلام می شود. در واقع مردم ابتدا به مفتی استان مراجعه می کنند و از آنها ثبت نام به عمل می آید و در ضمن ثبت نام، به آگاهی همه رسانده می شود که بعد از قرعه کشی مشخص می گردد چه کسانی توفیق سفر خواهند یافت. و از ثبت نام کنندگان تعهّد گرفته می شود که اگر نامشان در قرعه در نیامد، اعتراضی نداشته باشند.
از ثبت نام کنندگان حج، پول ثبت نام را در سه قسط دریافت می کنند و هنگام واریزکردن اولین قسط ، گذرنامه، فتوکپی شناسنامه و سند بانکی و همچنین برگه ای خاص (از کسانی که بیش از 65 سال سن دارند) گرفته می شود.
قرعه کشی از سوی دفتر اسناد انجام می شود و انتخاب شدگان کارت شناسایی حج را دریافت می کنند. کسانی که می خواهند با سازمان دیانت اعزام شوند، به شعبه های این سازمان رفته، ثبت نام می کنند. کسانی که با شرکت های آزاد می روند، با کارتی که در اختیارشان گذاشته شده، به تورها مراجعه می کنند.
ثبت نام حج، در سی و دو استان ترکیه برگزار می شود. در سالی که گذشت (2004) 000 210 زائر به دفاتر مراجعه کردند، ولی از میان آنها تنها 000 90 نفر توانستند به حج مشرف شوند.
آمار شرکت کنندگان ترک در حج، حدود 000 90 نفر است.
گفتنی است سهمیه مردم ترکیه، از هر 100 نفر، 1 نفر است، در حالی که از هر 100 نفر 3 نفر به دفاتر ثبت نام مراجعه می کنند و در واقع 145000 نفر در نوبت قرار می گیرند و در سال بعد بار دیگر در فهرست قرعه کشی قرار داده می شوند و به همین منوال هر سال بر تعداد متقاضیان افزوده می شود. مسؤولان حج ترکیه به دلیل اقبال مردم به حج و تقاضای زیاد آنها، در پذیرش زائر محدودیت قائل شده و در سال 2004 حج نیابتی را ممنوع کرده اند.
اولویت با کسانی است که به حج نرفته اند. تنها در شهر استانبول 25000 نفر به دلیل این که متقاضی دومین سفر به حج بودند، در قرعه کشی شرکت داده نشدند.
همانگونه که پیشتر اشاره شد، درخواست کنندگان حج، ابتدا به سازمان دیانت، که چندین شعبه دارد و مرکز آن در استانبول است، مراجعه و ثبت نام می کنند و چند روز مانده به موسم حج، واکسن مننژیت می زنند و کارت واکسن را تا آخر موسم، همراه خود دارند.
حمل و نقل و راه ها
در سال 1947م ، زمانی که ترکیه جمهوری شد، رفتن به سفر حج، به صورت دسته جمعی، آزاد گردید. در آن زمان، راه های حج، منحصر در سه مسیر بود: سوریه، فلسطین و اردن و به صورت زمینی، دریایی و هوایی.
راه زمینی; به دلیل تخریب راه آهن حجاز در جنگ جهانی اول و تعمیر نشدن آن، زائران با کامیون های صحرایی، از راه فلسطین به این سفر اعزام می شدند و البته با سختی ها و دشواری های فراوان روبه رو بودند. تا این که با اشغال سرزمین فلسطین به دست صهیونیست ها و
به خطر افتادن امنیت این راه، استفاده از این مسیر برای زائران ترکیه غیر ممکن شد.
راه دریایی; دومین راه برای زائران ترک بود، از کانال سوئز می گذشت و به جده می رسید. این مسیر در مقایسه با راه زمینی هزینه کمتری را بر حاجیان تحمیل می کرد و برای آنان توجیه اقتصادی نیز داشت. طی این مسیر ده روز به طول می انجامید.
راه هوایی; برای طی کردن این مسیر، هواپیمای حامل زائران حرمین شریفین، از ترکیه به لبنان و از لبنان به اردن و سپس به جده می رفتند. در این دوران دولت ترکیه هیچ دخالتی در امور حجاج نداشت و از این بابت آنان با سختی های زیادی روبه رو می شدند.
سفر حج و پرداختن به این فریضه مهم دینی، از سال 1947 تا 1979 برای مردم ترکیه، با فراز و فرودهای بسیاری روبه رو بود تا این که در سال 1979 تمام امور حج به سازمان دیانت واگذار گردید و از مشکلات آن کاست.
آموزش حجاج و پاسخ به پرسش های آنان
کسانی که مشکل فقهی و سؤال در باره حج دارند، از اداره حج و عمره، که مفتی های استان ها در آن مستقر هستند، می پرسند. در سال های اخیر، سازمان دیانت فعالیت هایی در آگاهی دادن به زائران انجام داده است. این مؤسسه، نوارهایی در باره حج توزیع می کند و سمینارهای گسترده تشکیل می دهد.
مسؤولان حج ترکیه، به فکر زائران ترک در خارج از ترکیه نیز هستند، و برای آگاهی دادن به آنان، از امکانات مناسبی برخوردارند و گام های خوبی بر می دارند.
پیش از اعزام، حاجیان در تاریخ های معینی به مساجد شهر یا دیگر اماکن، فراخوانده می شوند و در طی نشستی، مسائل حج و آداب سفر برایشان شرح داده می شود. البته این برنامه هنوز به صورت گسترده اجرا نشده و فراگیر نیست.
این برنامه، بیشتر در مسجد سلیمانه استانبول برگزار می شود و مفتی این شهر سخنرانی مهمی ایراد می کند و به دنبال آن، حاجیان با خدمه کاروان و مدیران آشنا می شوند.
در این جلسه ماکت کعبه را در معرض دید مردم قرار می دهند، و برنامه حج گزاری را به صورت عملی به زائران می آموزند و در پایان اگر کسی پرسشی داشته باشد، از مفتی و کارشناس حج می پرسد.
تعداد هر کاروان 200 نفر هستند و آنها به چهار یا پنج گروه تقسیم می شوند.
وسایل مورد نیاز زائران:
به هر حاجی، پیش از اعزام، چند چیز داده می شود:
1 . قرآن با ترجمه (ترجمه سازمان دیانت).
2 . کتاب راهنمای حج.
3 . کتاب دعای سعی و طواف.
4 . یک نقشه و بروشور مربوط به اماکن.
5 . دو عدد حوله احرام
6 . کیف مخصوص برای گذرنامه
7 . ماسک محافظ بهداشتی
8 . دستبند نام و مشخصات
9 . بالش و پتو
10 . کتاب های آموزشی.
11 . کارت شناسایی حج.
12 . چتـر.
فعالیت های سازمان دیانت:
1 . مدیریت حج.
2 . فتوا و ارشاد.
3 . پذیرایی و بدرقه زائران.
4 . اجاره مسکن در مکه و مدینه.
5 . رسیدگی به امور مسؤولان اجرایی کشور; مانند وزرا و خبرنگاران حاضر درحج.
6 . تأمین گذرنامه و اتوبوس
7 . مراقبت های بهداشتی و بیماری
8 . پیگیری امور گم شدگان و فوت شدگان
9 . تهیه وسیله نقلیه (برای رفتن به اماکن مقدس)
10 . خدمات رایانه ای.
11 . تأسیس مرکزی برای مأموران سازمان دیانت.
12 . حفظ ونگهداری پول و صرافی آن به ریال سعودی.
هزینه و مدت اقامت:
مبلغ دریافتی از زائران ترکیه یکسان نبوده و بر اساس نوع هتل و مدت اقامت در نوسان است:
1 ـ عادی، 20 تا 35 روز، با مبلغ 1790 دلار خوراک به عهده زائر
2 ـ عادی ـ با غذا، 35 روز 2030 دلار صبحانه و....
این دو گروه، از تمام نقاط کشور با هواپیما اعزام می شوند.
3 ـ با اتاق مستقل در هتل، که دو نوع است:
الف : 22 روز تا 28 روز 2800 تا 3000 دلار این گروه فقط از شهرهای بزرگ اعزام می شوند.
ب : 25 تا 28 روز 3550 تا 3350 دلار، این گروه فقط از استانبول و آنکارا پرواز دارند.
4 ـ لوکس و درجه یک، 15 روز 6000 تا 6500 دلار از آنکارا به استانبول می روند و از آنجا به مکه مشرّف می شوند و در هتل های هیلتون و شرلتون اقامت می کنند.
ارائه خدمات بهداشتی از سوی سازمان دیانت:
ـ استقرار بیمارستان 150 تختخوابی در مکه.
ـ راه اندازی بیمارستان 50 تختخوابی در مدینه.
ـ استقرار اورژانس هایی در مناطق خانه های حجاج.
ـ به پا کردن چندین درمانگاه ها در مناطق مختلف.
ـ فعالیت گروه های بهداشتی سیّار در خانه های مکه و مدینه.
ـ مستقر کردن بیمارستان صحرایی در عرفات.
ـ راه اندازی 20 دستگاه آمبولانس.
ـ تشکیل گروه های بهداشتی سیّار در منا.
حاجی باید وضعیّت خود را (اگر بیماری خاصی دارد)، به رییس کاروان اطلاع دهد.
کتابهای مرتبط با حج و مناسک
کتاب هایی با عنوان های دلیل، دفاتر، آداب حج و عمره، نیت حج و دعا در اختیار زائران قرار می گیرد. این کتابها بیشتر کوچک، دستی، با زبان ساده و با تصویر و نقشه است و ارزش تاریخی و ادبی چندانی ندارد. تعداد آنها بسیار است و از سوی سازمان دیانت و شرکت های آزاد در اختیار زائران قرار می گیرد. قابل توجه است که کتاب های پیش گفته، در سال های اخیر به حروف لاتین نیز منتشر می شود. گفتنی است، از سوی مؤسسه های دیانت و آزاد، D C و
کتابچه نیز توزیع و در اختیار زائران قرار می گیرد.
کتابهایی که از سوی سازمان دیانت توزیع می شود:
ـ دعاها و دانستنی های مفید.
ـ راهنمای حج (آگاهی های مختصر در باره حج).
ـ معلومات عمومی برای زائران.
ـ وزارت جهان گردی (1964).
ـ راهنمای حج (جیبی).
ـ دلیل حج، مسجد سلیمانیه، حاجی صادق ارزی، آنکارا.
ـ رساله حج، نوشته عبدالله توپراق.
ـ دعاهای حج دیانت (2002) آنکارا.
ـ دعاهای سعی و طواف، دیانت، (2001).
ـ راهنمای حج عملی، آنکارا (2001).
ـ انجام حج و توجه به حکمت های آن، آنکارا (2004).
ـ راهنمای جدید و کامل، حاجی منصور.
ـ دلیل حجّ حاجی داود.
راه های تشرّف به حج
زائران ترک، پس از گرفتن کارت شناسایی اصلی، از دو طریق می توانند به حج مشرّف شوند:
1 ـ سازمان دیانت
کسانی که به مسائل امنیتی و دینی بیشتر بها می دهند، برای سفر حج، دیانت را انتخاب می کنند و دلیل دیگر این است که دیانت در هر گروه مالی، زائران را می پذیرد. و از شرکت های آزاد استقبال زیادی نمی شود.
سازمان دیانت، زائران را در شهر مکه، به مسجد جن، جنّة المعلاة، منا، مزدلفه، عرفات و
خانه ای که پیغمبر(صلی الله علیه وآله) در آن متولّد شده، می برند.
در شهر مدینه نیز به جنّة البقیع، مسجد قُبا، مسجد هفتگانه (مساجد سبع) و شهدای اُحد می برند.
2 ـ شرکت های آزاد
از شرکت های آزاد برای ثبت نام و اعزام به حج استقبال چندانی نمی شود و این شاید ازآن رو است که در آنها تقلّب و کلاه برداری بسیار رخ می دهد. در سالی که گذشت یکی از شرکت ها، از 280 حاجی، که برای حج ثبت نام کرده بود، 79 هزار دلار خورد. 400 نفر در آن شرکتِ آنکارایی به عنوان قصاب، نام خود را نوشته بودند. بسیاری از این شرکت ها به خاطر سنگینی شرایط ، کار خود را تعطیل کرده اند.
از سال 1999 تا کنون که پنج سال می گذرد، از 156 دفتر، 110 تای آن فعال است و بقیه تعطیل شده اند.
در آمد دفاتر غیر دولتی و آزادِ سیاحت، 400 میلیون دلار در سال بود که اکنون کاهش یافته است.
در کشور ترکیه، شرکت هایی اجازه فعالیت در امور حج را دارند که زیر نظر سازمان جهانگردی باشند و گذشته از این، باید درجه یک بوده و در هر سال، بیش از یک میلیون دلار ارز به داخل کشور بیاورند. گفتنی است تنها 125 شرکت دارای این شرایط هستند.
حد اقل وجه پرداختی برای حج در این شرکت ها، 1790 دلار است. شرکت ها، بیشتر از این، هرچه بخواهند می توانند به بهانه در اختیار گذاشتن امکانات بیشتر، از حاجی بگیرند.
مدیریت این شرکت ها، بیشتر با کسانی است که مدتی را در مکه و مدینه مانده اند و با محیط آنجا آشنا هستند. مرکز بسیاری از این شرکت ها در استانبول است.
شرکت های آزاد، (مانند سلامت تور) که پیشتر زائران را با اتوبوس می بردند، از دو مسیر می رفتند; یکی، از راه شام و دیگر از راه بغداد. لیکن اکنون حدود 10 سال است که سفر از راه زمینی ممنوع شده و با هواپیما می روند. البته ده سال پیش، از راه دریایی و با کشتی نیز می رفتند.
معیارهای انتخاب شرکت برای ثبت نام
شرکت های معروف و شناخته شده در ترکیه عبارت اند از شرکت های: امانتور، اکرام تور، امیرتور، عمران تور، برات تور و اقلیم تور که معمولاً شرکت های یاد شده، سهم بیشتری از زائران را به خود اختصاص می دهند و مرکز فعالیت آن ها شهرهای استانبول و آنکارا است و از همه شهرهای کشور مراجعه کننده دارند.
حجاج ترک، در ثبت نام، به چند چیز اهمیت می دهند:
از آن رو که بیشتر آنان پیر هستند، خواسته اولشان این است که محل سکونتشان نزدیک به اماکن مقدس باشد. البته در سال های اخیر، در صد زائران جوان به تدریج بیشتر می شود.
برخی از شرکت ها، وسیله حمل و نقل 24 ساعته در اختیار حجاج قرار می دهند و این در انتخاب شرکت برای ثبت نام از سوی زائران، نقش زیادی دارد. همانگونه که پیشتر اشاره شد، این شرکت ها کتاب و CD در اختیار زائران می گذارند.
شیوه تعلیم و آموزش شرکت ها از دیانت بهتر است، البته پول بیشتری هم دریافت می کنند.
آداب و رسوم
* برخی روزهای خاص، در نظر مردمِ ترکیه دارای اهمیت ویژه اند; مانند تولّد پیغمبر، شب قدر، شب معراج، لیلة الرغائب.
در ماه مبارک رمضان، مردم برای رفتن به عمره رغبت بیشتری نشان می دهند.
* زنانی که قصد رفتن به حج دارند، اگر ازدواج کرده اند، باید شناسنامه یا سند ازدواج و اگر ازدواج نکرده اند، از طرف پدرشان موافقت نامه و اگر پدر ندارند، تعهدنامه ای از سوی خویشاوندانشان ارائه کنند و اگر کمتر از چهل سال دارند، تنها با خویشاوندان درجه اول می توانند به عمره و حج مشرّف شوند.
* آب زمزم، بهترین هدیه برای نزدیکان و خویشاوندان است. زائران رو به قبله نشسته، زانو به زمین می زنند و سپس نام خدا را برده آن را می نوشند و اصطلاح هایی برای آب زمزم هنوز هم به کار می رود.
سایت های مهم مربوط به حج گزاری در ترکیه
www.diyanet.gov.tr Diyanet hac rehberi
www.haccagidiyorum.4t.com/hachaberleri.htm
www.hacrehberi.com
www.mekkemedineresimleri.4.com genis bir fotograf kolleksiyonu ve mutevazi bazi hac hatiralari
www.davetci.com
www.essemlam.net
www.hiratur.com turizim acentalari
www.islamisiteler.net
www.cicektur.com
www.gulentur.com
www.gulentur.com
www.berat.com
www.tursab.org turkiye seyahat acentelari birligi
www.dinibilgiler.org
www.diyanet.nl/tr/hac/hac2000.htm istatistik bilgiler
www.sadakat.net
تفاوت ها و مشترکات در فرهنگ و دین مردم ترکیه و عربستان سعودی
میان ترکان ترکیه و عرب سعودی، تفاوت زیادی از نظر مذهب و تفکّر اسلامی نیست. تنها در برخی موارد فرق هایی با هم دارند:
ـ مذهب مردم ترکیه، بیشتر حنفی و مذهب مردم عربستان وهّابی است. گاهی به سبب آثار باقی مانده از دولت عثمانی، تنش هایی میان این دو جمعیت به وجود می آید; یکی از نمونه های آن، تخریب قلعه اجیاد عثمانی، در یک سال پیش است که موجب بروز مشکل گردید. این قلعه حدود 400 سال قدمت داشت و دارای اهمیت تاریخی بود.
محمد نوری یلماز، به خاطر این قضیه می خواست سفر به حج از ترکیه را تعطیل کند، لیکن به جهت این که پول حج را داده بودند و از نظر فقهی نیز پایه و دلیلی برای تعطیلی نداشت، لذا از این تصمیم منصرف شد.
در زمان حج، برای جلوگیری از تخریب قلعه اجیاد، از 000 110 زائر ترکیه امضا جمع
کردند. در مکه دو قلعه نیز به نام «فلفل» و «هندی» وجود دارد و یک مرکز توپخانه میان قلعه اجیاد و جبل عمر موجود است که سرنوشت آن ها مبهم است.
چند نکته از حج سال 2004
* از حاجیانی که قصد حج دارند، بیش از 40% آن ها خانم هستند.
در سالی که گذشت، دو میلیون حاجی از کشورهای اسلامی و یکصد هزار مسلمان از ترکیه حاجی شدند.
* در همین سال، از زائران ترک، در اثر ازدحام در منا 9 نفر مردند.
هفت تن از نمایندگان مجلس توفیق تشرّف به حج را یافتند.
* رییس سازمان دیانت (علی بردک اوقلو) همه ساله به حج می رود. او ضمن گزاردن حج، در اداره امور مرکز حج برای مردم سخنرانی می کند. در حج سال جاری نیز در ضمن سخنانی توصیه کرد:
حاجیان ترکیه با یک چمدان بروند و با یک چمدان برگردند و چیزهای بی ارزش نخرند. ولی به عکس، زائران ترک علاقمند هستند از این سرزمین برای اقوام و فامیل، با خودشان سوغات ببرند، هرچند چیز کوچکی باشد. البته این سنت، روز به روز کمرنگ می شود; زیرا زائران پیش از رفتن به حج، از استانبول، مراکز فروش لوازم، سوغاتی های خود را می خرند و زحمت حمل بار را به خود نمی دهند.
* حاجیان مسلمان ترک، بیشتر پیر هستند و آرزو دارند که در سرزمین مکه و مدینه
فوت شوند. پیرترین حاجی در سال گذشته «جودت بوز طونا» بود که در سال 1914م در رومانی متولّد شده است. او بعد از انجام حج و زیارت قبر پیامبر، آرزو داشت همانجا بمیرد.
* در شهرهای کوچک ترکیه هنوز هم بدرقه زائران خانه خدا، با جشن و شور و شوق انجام می شود. هنگام بازگشت و استقبال از حجاج هم در شهرها، خانواده های آنان جشن های گوناگون برپا می کنند.
* حاجیانی که در سفر، در یک کاروان همراه و رفیق اند، بعد از برگشتن به کشور، دوستی خود را ادامه می دهند و حتی در مواردی، هر هفته با هم، یک جا جمع می شوند و از خاطرات حج سخن می گویند.
* جایگاه ترکیه با گذشته، از یک جهت تفاوت اساسی کرده است; در سال های گذشته و در دوره عثمانی، ترک ها میزبان بودند و حج گزاری با مدیریت آنان انجام می شد اما امروزه آنان نیز مانند زائران دیگر کشورها میهمان هستند.
کتاب های راهنما
ـ راهنمای زیارت مسجد نبوی و حج عمره، نوشته سلیمان آتش 1993
ـ دفتر حج نوزاد بایرام، انتشارات آدم، استانبول.
ـ راهنمای حج، انتشارات علم.
ـ حج و عمره، م. قائتارجی، انتشارات آیدین.
ـ نیت حج، محمد پکر، انتشارات بقاع.
ـ راهنمای عمره و کتاب دعا، ابراهیم چتین، انتشارات اکرام.
ـ راهنمای عمره و حج، با شرح و کوشش مولود کارجا، شرکت سیاحت برات.
ـ راهنمای حج مصوّر، ایوب جوشقون، استانبول 2002
ـ سفر به اقلیم عصر سعادت، اسماعیل حقی اوجا، معلم دانشکده الهیات قونیه.
ـ حج و عمره، علی رضا دمیرجان، سیاحت امیر.
ـ راهنمای حج و عمره و زیارت مدینه منوره، رمضان آیواللی، انتشارات بوغاز ایچی.
ـ پیغمبر خدا و حجة الوداع، علی رضا دمیرجان.
ـ حج محمد بیبر، انتشارات دوغان.
ـ راهنمای مسافران مکه و مدینه در حج و عمره، ایّوب صبری پاشا، انتشارات نصر.
ـ راهنمای مکه و مدینه و حجاز، یوسف ازبک رجب دوقرو، انتشارات اوجاق 2004
ـ راهنمای حج، علی سون موزن، مدینه منوره.
ـ آداب حج و عمره، برهان بزگیک، انتشارات ارحان.
ـ حج و عمره، امام نبوی، ترجمه مدحاد آجار، انتشارات قهرمان.
ـ راهی به سوی خدا (راهنمایی حج)، نجمی انور، استانبول 1967
ـ اسرار و فضایل حج، اسعد جوشان، انتشارات سحر.
ـ راهنمای حج، ابراهیم بوغالی، انتشارات سونمز.
ـ دعاهای مخصوص و دانستنی های ویژه برای حجاج، عرفان یوجل، آنکارا.
ـ راهنمای راه حج، جمال الدین آق دره، 1966
ـ سرود مکه، مصطفی جان، انتشارات جان.
ـ راهنمای حرمین، احمد حلمی امره، انتشارات جمال اوغلو.
ـ راهنمای حج در اسلام، علی رضا تائر بوردی، مطبعه روزگارلو.
ـ راهنمای حج با توضیحات ساده، الهان آق چای.
ـ راهنمای مصور، یونس وهبی یاووز، 1973
سی دی های راهنما
ـ فیلم مستند با موضوع «به حج می روم»، الیف ویدئو وی سی دی
ـ سفر مقدس حج لبّیک، فیلم مستند سرای وی سی دی (2 نوار).
ـ حج و عمره، وی سی دی صباح الدین قایش، انتشارات نورا.
ـ خاطرات حج، پنج نوار، قونیه.
ـ سفر مقدس عبادت حج، سیاحت ایسپا.
ـ بهترین سرود حج، «سلام برسانید»، محمد امین آی.
ـ حج 2005، سیاحت امیر.
ـ حج، انتشارات آدم سی دی.
ـ سفر به دروازه بی نهایت (حج) سرای وی سی دی، مسعود اوچک آن.
پژوهش های فرهنگی
بخشی از کارهای فرهنگی حج را سازمان دیانت و بخشی دیگر را برخی دانشگاهها انجام می دهند; در قالب رساله فوق لیسانس، رساله دکترا که در مجله های دانشگاهی TTKوزارت فرهنگ، مؤسسه زبان ترک و مجله های مشهور در ترکیه چاپ می شود. این کارها جدّی، سنگین و با ارزش هستند، البته در دایرة المعارف اسلامی که از طرف سازمان دیانت چاپ می شود، مقالات زیادی درباره حج منتشر می گردد.
ادبیات حج در ترکیه و کتاب های حج با حروف لاتین
امروزه به کتاب های نوشته شده با حروف لاتین هم زبان ترکی اطلاق می شود. البته این کتاب ها را از کتاب هایی که به زبان عثمانی نوشته شده، نمی توانیم جدا کنیم. بیشتر این کتاب ها یا ترجمه و یا اقتباس از قدیم است; بعضی از آن ها فقط به ترکی امروز نوشته شده، بعضی، هم عثمانی و هم ترکی چاپ شده است. از کتاب های مشهور دوره عثمانی، امروزه به زبان ترکی با حروف لاتین برگردان شده است; مانند مرآة الحرمین ایّوب صبری پاشا، سیاحت نامه جناب شهاب الدین.
کتاب هایی که درباره حج نوشته شده و معرفی خواهیم کرد، عموماً با موضوعات: راهنماها، مناسک و آثار فقهی است، که با تلاش سازمان دیانت و مؤسسات دینی دیگر منتشر شده است. و گاهی نویسنده خود آن را به چاپ رسانده است.
چند اثر دیگر که ارزش تاریخی دارد، از سوی برخی دانشگاه ها تحقیق و منتشر شده است; مانند دفاتر صرّه.
جدیدترین کارهای تحقیقی از محققانی است که نام می بریم:
اسماعیل حقی اوزون چارشلی، منیر آتالار، سلیمان آتش، جوش گون مندرس، زکریا قورشون، گلدان ساری یلدوز، ثریا فاروقی و...
می توانیم بگوییم که از دوره عثمانی، آثار و کتاب های بسیاری به جای مانده است; که بُعد دینی این کتاب ها کمرنگ تر از بُعد تاریخی آن ها است.
آثار منتشر شده در موضوع حج
ـ آلای صرّه و صرّه همایون در دولت عثمانی، پروفسور دکتر منیر آتالار، دیانت آنکارا.
ـ حج از نظر فرهنگی و اجتماعی در ترکیه، دکتر مصطفی بای یی گیت، 2002، آنکارا.
ـ راه و منازل حج در دوره عثمانی، عبداللطیف ارمغان، دانشگاه استانبول، 1990
ـ سفر حج، سفری مقدس است، مصطفی ردنیان، مجله اسلام، سفرنامه های منظوم و منثور حج و تحفة الحرمین نابی، مندرس جوش قون، وزارت فرهنگ، 2002
ـ مصاحبه درباره حج لطفی دوغان، آنکارا، 1963، مجله اسلام.
ـ اهمیت جهان شمولی مؤسسات حج، ادیب اشرف، مجله سبیل الرشاد، 1949
ـ گذرگاه و خرج راه حج، منیر آتالار، آنکارا، 1993
ـ حج از نظر علوم اجتماعی، ظفر چیگیل، رساله فوق لیسانس، استانبول، 2003
ـ تاریخ حج، ضیاء شاکر، مجله تاریخ مصوّر.
ـ تطبیق حج و عمره، درس های دینی و فرهنگ اسلامی، الهیات، دانشگاه بورسه، 2003
ـ خدمات ترکها به کعبه، مجله دانشگاهی آنکارا.
ـ کمک های اقتصادی ترکها به کعبه، مجله دانشگاه آنکارا.
ـ چگونه به حج رویم و چه چیز ببریم؟ حاجی مراد، استانبول، مجله شکار.
ـ فرودگاه حج، ملک عبدالعزیز، آیلا گورسل، مجله بنا.
ـ برای قبول حج، ضیاءالدین گموشوی، مجله اسلام، 1965
ـ کتابخانه های حجاز، مصطفی فایدا، مجله دانشگاه الهیات، آنکارا.
ـ اهمیت نوشته های عربی در سوریه و مصر و حجاز از نظر تاریخ عثمانی، مؤسسه تاریخ ترک، آنکارا.
ـ مبارزه پر ستیز عثمانی برای خلیج بصره و حجاز، جاهد بالتاژی، مجله الهیات، مرمره.
ـ راه آهن حجاز حمیدیه، ابراهیم نومان، مجله لاله.
ـ حج در جاهلیت و اسلام، جودت آق قایا، ازمیر، الهیات، فوق لیسانس، 1966
ـ حجاز چگونه از دست ما رفت؟ صلاح الدین گون گور، مجله مصور، 1954
ـ اوضاع حجاز امروز، شریف آدنان پاشا، مجله سبیل الرشاد، 1924
ـ ارتباطات میان ترکیه و حجاز، مجله اقتصاد، استانبول، 1966
ـ سفرنامه حجاز، سیلمه اوق لو سلیمان شفیق، پایان نامه فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ علامت سؤال در حجاز و ترک های سوریه، کوانچ قالب اور، آنکارا، مجله ترکیه، جدید 1997
ـ حج در اسلام، محمد حمیدالله، ترجمه محمد عاکف آیدن، 1964
ـ سخنرانی درباره حج، حج و معنای آن، حج و هشدار به مقام های عالی عثمانی، مجله قارون جا.
ـ امرای حج و چند مسأله مربوط به آن، محمد ارکال، مجله دانشگاه سکاریا، 2001
ـ مناسک، عبدالرحمان هیبری، پایان نامه فوق لیسانس تاریخ، دانشگاه استانبول، سویم دینج.
ـ تاریخ کوتاه حج، مجله اسلام.
ـ اسرار حج، مجله اسلام.
ـ حج و رخ دادها، مجله اسلام.
ـ راه های حج، شام و اردن در قرن 16 و 17 در دوره امپراتوری عثمانی، خاقان بدوی، فوق لیسانس در دانشگاه آنکارا.
ـ منازل حج، احمد ال گول، دانشگاه استانبول، فوق لیسانس.
ـ مناسک مسالک، عبدالرحمان هیبری سویم ایل گولر، دانشگاه استانبول، فوق لیسانس.
ـ حج ایلیاز آتق، پایان نامه، دانشگاه الهیات، مرمره.
ـ حج در ماه رمضان و مساجد در قرون وسطی، علی مظاهری، مجله الهیات.
ـ خاطرات پزشک کارانتینا، خانیک و توسعه کلرا با راه حج در قرن 16، مؤسسه تاریخ ترک، 1993
ـ خاطرات راه آهن حجاز، مهندس ابوندرت نورجان سور تانیلی، مجله تحقیقات تاریخ.
ـ اوقاف حرمین واهمیتش در قرن 16 و17، مصطفی گولر، دانشگاه الهیات مرمره، 1998
ـ لایحه راه آهن حجاز ـ استانبول، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ راپورتی سالیانه، مؤسسه صحیه حجاز، قاسم عزت الدین، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ سالنامه الهیات حجاز ـ مکه 1305 ـ 1306 ـ 1309 هجری، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ بودجه راه آهن حجاز سال 1331، استانبول، مؤسسه تاریخ تر.
ـ اوصاف حرمین و جغرافیای تاریخ خط الحجازیه، حسن تحسین، 1297هـ . استانبول.
ـ اشکالات فقهی در حج، فوق لیسانس دانشگاه اولوداغ، 1995
ـ تاریخ کامل کپجی، (قلم محاسبه حرمین)، آدنان بایکال، فوق لیسانس دانشگاه استانبول.
ـ سالنامه حجاز، مرسل آرسلان، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
ـ ترک ها و اوّلین مؤسسه های تعلیم مدرن درحجاز، فتح توت اوغلو، مجله فرهنگ ترک 1986
ـ کمک های مادی انگلیسی ها در شورش حجاز، متین خولاقو، مجله دانشگاه ارجی یس 1995
ـ راه آهن حجاز و نکات مهم در منابع مالی آن، لطف الله قرمان، مجله تاریخ عسکری 1991
ـ راه آهن حجاز برای آوردن فرهنگ (مدنیت)، ارخان کوراوغلو، استانبول، مجله تاریخ.
ـ قصه راه آهن حجاز، ویلیوم کارتر، ترجمه موریت عثمان، مجله راه آهن.
ـ جبهه حجاز ترک در جنگ جهانی اول، شکری ارکال، مجله تاریخ عسکری.
ـ راه آهن حجاز و نامه های آن، احمد جمال، مجله سبیل الرشاد.
ـ خدمات حرمین در دوره بحری مملوکیان، فاتح ایاز، فوق لیسانس، دانشگاه مرمره.
ـ تحقیق دفتر صرّه 688 هجری، پریخان اکین، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ دفتر صرّه، حسین آکجا قویون، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
ـ سیستم راه و تشکیلات منزل در امپراتوری عثمانی، یوسف خلج اوغلو، رساله دکترا، دانشگاه استانبول.
ـ مراحل توسعه مسجد نبوی از آغاز بنا تا امروز، ابراهیم آتش، مجله اوقاف.
ـ نوشته های روضه مطهره، عبدالکریم عبدالقادر اوغلو، مجله فرهنگ ترک.
ـ اوصاف مسجد شریف، مجله زبان ترک، آنکارا.
ـ کعبه در شعر قدیم و زیارت آن، مژگان جوبور، دانشگاه مرمره.
ـ جشن های ارسال صرّه همایون (که هر سال عادت شده است)، یاوزارجان، مجله تاریخ و مردم.
ـ حرکت امین صرّه و آلای صرّه در شهرهای مقدس حجاز، زینب من من جی اوق بلو،
مجله تاریخ و مردم.
ـ حج در دوره عثمانی، عبدالقادر اوزجان، دایرة المعارف اسلام، جلد 14
ـ سیاحت نامه های حج، احمد اوزل دایرة المعارف اسلام، جلد 14
ـ تشکیلات قرنطینه حجاز، گلدن ساری یولدوز، مؤسسه تاریخ ترک، رساله دکترا.
ـ تهفة الحرمین، سلامی توران، فوق لیسانس، الهیات ارجی یس.
ـ اوصاف حرمین شریفین، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ فضیلت مکه، مدینه و قدس شریف، محمد آی دن، فوق لیسانس دانشگاه قاضی.
ـ کتاب فضائل مکه و مدینه و بیت المقدس (از اول تا قسمت دوم)، عبدالله چولاک، فوق لیسانس، دانشگا استانبول.
ـ (از باب ششم تا آخر) عثمان کمال قایا، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ گفتگوهای بین المللی در مسجد النبی، محمد طالبی سمپوزیوم، گفتگو میان فرهنگ ها 1998، استانبول.
ـ منزل ها و گذرگاه های حج در قرن 18، عبداللطیف ارمغان، مجله تحقیقات عثمانی.
ـ جده در حکومت عثمانی قرن 16، محمد نور، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ ابو نومی وتأسیس حاکمیت عثمانی درحجاز، فریدون امجان، مجله دانش پژوهی تاریخ.
ـ فرستادن صرّه به حرمین از دریا، منیر آتالار، مجله دانشگاه آنکارا.
ـ ماجرای صرّه همایون در قرن 19، عبدالله اوجمان، مجله تحقیق های علمی.
ـ راپورت حجاز 1885، عثمان نوری پاشا، سلجوق اکسین سومل، مجله تحقیقات تاریخ.
ـ فخرالدین پاشا مدافع مدینه در اسناد انگلیسی، دکتر صالحی سون یل، مجله برلتن مؤسسه تاریخ ترک.
ـ حجاز در دولت عثمانی (1919 ـ 1517)، زکریا قوش اون، مجله ترکیه جدید.
ـ کمک های اقتصادی ترکها به کعبه، منیر آتالار، مجله دانشگاه آنکارا.
ـ هدیه ها و پولهایی که در دوره عثمانی به مکه و مدینه فرستاده شد، ابراهیم آتش، مجله وقف ها.
ـ صرّه نامه 1335 هجری، منیر آتالار، مجله دانشگاه الهیات.
ـ اسناد مجادله با پورتکیس ها در دریای سرخ و تأسیس حاکمیت عثمانی در حجاز،
یاکوپ موکل، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ سیاحت نامه سیّاحان عرب مکی، که در قرن 16 از وطنمان دیدن کردند، اکرم کامل، مجله سمینار تاریخ استانبول.
ـ دفاتر صرّه سال 1049، آنام محمد عثمان الخبشی، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ صرّه حج در دوره عثمانی، مجله خانواده و بانو.
ـ دولت عثمانی و شریف مکه، حسین سلیمان یاتاک، مجله فن و علم.
ـ تحفه عطاییه، اسماعیل حقی بورسوی و یسل آق قایا، فوق لیسانس، دانشگاه الهیات مرمره.
ـ یک داستان دو نکته در قرن 19 صرّه همایون، عبدالله اوچمان، مجله تحقیقات علمی.
ـ آینده خاک های مقدس، احمد ساربای.
ـ فخرالدین پاشا و مرگ او در پنجاه سالگی، فاروق شریف اوغلو.
ـ میهمان پذیرِ عبدالحمید دوم که در مکه برای حجاج فقیر بنا کرد، گول دان ساری یولدوز، مجله پژوهشکده تاریخ (ویژه حج)، استانداردی استانبول، 2001
ـ مناسک الحج، مولانا سیان الخلیفه الرومی، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
ـ حاجیان سابان، گولو اوغلو، مجله اولوداغ.
ـ پژوهش در اشتباهات ما در حج، اکرام دوغان، مجله اسلام.
ـ مسکن و فولک لور حجاز در دوران پیامبر، در روایات پیامبر
ـ پیشگیری دولت عثمانی از مرض های انتقالی در حجاز، گولدان ساری یولدوز، مجله تاریخ و مردم.
ـ تصویری از یک وکالت نامه حج، زرن تانون ده، مجله دنیای فن.
ـ حج و آلای صرّه، اکرم اوی کوجو، مجموعه تاریخ حیات.
ـ ماهیت مناسک حج و حضرت ابراهیم، تالات قوچ یی گیت، مجله دیانت.
ـ بازی حجاج در بوسنی و هرزگوین، ژارکو ایلیچ، مجله تحقیق های فولک لوری ترک.
ـ احادیثی درباره عمره و حج، محبوبی اربعین.
ـ حج میان حقیقت و مجاز در دوره عثمانی، احسان فاضل اوغلو، در سمپوزیوم حج سعودی.
ـ منازل حج، احمد ال گول، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
ـ حج در ادیان دیگر، علی ارباش، مجله دانشگاه ساکاریا.
ـ صرّه در 5 سال اول تنظیمات خالد ارسلان، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
ـ منازل و راه های حج در دوره عثمانی، احمد اینجاکارا، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
ـ کعبه نامه عبدالرحمان غباری اوضای قاراداخ، رساله دکترا، دانشگاه آنکارا.
ـ نمادین بودن کعبه، صادق قیلیچ، مجله تحقیق های اسلام.
ـ پیرامون کعبه جمع می شویم، احسان ثریّا سرا، مجله اسلام.
ـ تصاویر کعبه در نوشته های چینی ترک تبار، صابیحا ارکن، مجله آسیای مرکزی.
ـ سجاده مصوّر کعبه در موزه قونیه، مولانا آی شن آلدوگان، مجله تاریخ فن.
ـ زیارت کعبه و کعبه در شعرهای قدیم، مژگان جومبور، مجله تحقیق های ترکی.
ـ قفل ها و کلید طلای کعبه، ابراهیم حقی قون یالی، مجلّه هفت روز.
ـ بنای کعبه، کورشات اکرم اویوکوجو، مجله تاریخ حیات.
ـ تعمیرات کعبه، تحسین اوز، مجله آرکیتکت، شورش شریف حسین امیر مکه در جنگ جهانی اول، هولیاتوکر، مجله سمینار، تاریخ عسکری.
ـ حکومت مکه در دوره عثمانی، وهبی عجل، مجله تاریخ دنیای ترک.
ـ مکان های مقدس زیارتی در مکه و مدینه، دیانت.
ـ بیمارستان پرتونیال مادر سلطان در مدینه منوره، نیل قارادنیز، مجله بیمارستان بزم عالم مادر سلطان واقف قربا.
ـ تاریخ مدینه منوره، ابن شبه و تاریخ های شهرهای اول دنیای اسلام، مصطفی فایدا، مجله دانشگاه آنکارا.
ـ بازار یثرب در صدر اسلام و پیش از آن، مایکل لچ کر، ترجمه محفوظ سویلمز، مجله دانشگاه الهیات چروم.
ـ خطاب اسلام در مدینه منوره به عالم، احمد حمدی آک سکی لی، مجله سبیل الرشاد.
ـ کعبه مکان مقدس اسلام، زتاشاکر، مجله مجموعه مصوّر تاریخ.
تاریخ
مطالبی چون صرّه همایون کاروان ها، راه های حج، اهمیت راه آهن حجاز، حاکمیت عثمانی در حجاز و وهابیان، اوقاف حرمین، دفاتر صرّه، مؤسسه های بهداشتی در حج، میراث عثمانی و از میان رفتن آنها در حجاز، تاریخ مکه و مدینه و عرب و... از مسائلی است که نویسندگان ترک بدان ها پرداخته اند. و مؤسسه هایی مانند مؤسسه تاریخ ترک و وزارت فرهنگ بخشی از آن ها را منتشر کرده است; مانند:
ـ تاریخ مکه، ایوب صبری پاشا، انتشارات فاتح.
ـ امرای مکه مکرمه، اسماعیل حقی اوزون چارشولی، مؤسسه تاریخ ترک، 1972
ـ تاریخ کعبه، احمد گلجان، مطبعه عمل، آنکارا.
ـ حج و تاریخ مکه و مدینه، عبدالله اوز.
ـ حجاج و سلاطین، ثریّا فاروقی/ ترجمه از انتشارات وقف تاریخ.
ـ معبدهای مقدس اسلام، دکتر ییلمازجان، انتشارات سیدره.
ـ مهدی گرایی و حادثه کعبه، ترجمه احمد فاروق، انتشارات وحدت.
ـ حرمین از دوران جاهلیت تا پایان امویان، مصطفی کوچوک آق جو ircica
ـ کعبه و تاریخ آن، الزرقایی، ترجمه یونوز وهبی یاوز، انتشارات فیضا.
ـ تاریخ اوقاف حرمین، محمد کمال.
ـ سیاحت نامه آش چی دده، ابراهیم خلیل افندی، نشریات دائرة المعارف، استانبول.
ـ راه آهن حجاز، اوفوک گول سوی، انتشارات ارن.
ـ مسأله مصر و یمن و حجاز، سلیمان قاری ایرتم، انتشارات تمل.
ـ حاکمیت عثمانی در یمن برای کعبه و حرمین، خلوصی یاوز.
ـ چرا حجاز از ما جدا شد و دفاع مدینه، کاشف ناجی کی جی مان.
ـ تصفیه امپراتوری از حجاز تا بالکان، حسین کاظم قدری استانبول.
ـ آلبوم فتوگرافی راه حجاز استانبول.
ـ کعبه و مسیحیت در منابع اسلامی، ارول سرور، انتشارات کایناک.
ـ جنگ ترک در خیبر، کتابخانه استانبول.
ـ زوال امپراتور عثمانی و خاطرات آخرین والی یمن و یک عمر در عربستان، محمود ندیم بک.
ـ خاطره ماندگار، احد نجیب گیلانی، انتشارات ارکان.
ـ راه رسولان کعبه، علی اونال، انتشارات پنار.
ـ تاریخ کعبه، احمد گول کان.
ـ تشکیلات کارانتی نای حجاز 1865 تا 1914، گول دان ساری یولدوز، انتشارات مؤسسه تاریخ ترک.
ـ حاکمیت عثمانی در نجد و احسا، حرکت وهّابی و تشکیل دولت سعودی، زکریا قورشون، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ در مکه چه شد، حج و حجاج، فهمی قور، انتشارات بیان.
ـ رساله عبرت درباره راه زنان، حسن هیلمی، استانبول.
ـ مادر دنیا، محمد صادق شریف، مطبعه جهان، 1324 هجری.
ـ حاکمیت عثمانی در قطر از نظر اسناد بایگانی، عثمان سوی یی گیت، استانبول.
ـ ترجمه رساله وهابیه، استانبول، 1271 هجری.
ـ فاجعه تونل محمد سولای، استانبول.
سفرنامه ها
بسیاری از کتب سفرنامه و خاطره نگاری، به وسیله ناشران آزاد چاپ و منتشر گردیده
است. خاطرات سفر حج، تجربه های شخصی افراد از حج است و ارزش ادبی و تاریخی دارد. تعداد این بخش از کتاب ها زیاد نیست; چرا که در دوران عثمانی نوشتن سفرنامه و یادداشت خاطرات رایج نبود.
امروزه نیز به خاطر طولانی و مفصل نبودن این نوع از کتاب ها، بیشتر آنها را در مجله ها به چاپ می رسانند. همچنین در اینترنت، در سایت های شخصی می آورند.
نمونه هایی از کتب منتشر شده در موضوع سفرنامه و خاطرات حج عبارت اند از:
ـ سیاحت نامه اولیا چَلَبی، ده جلد، نهمین جلد آن در باره حج است. انتشارات اوچ دال، استانبول.
ـ در راه حج، جناب شهاب الدین، به کوشش بالقیص گورسوی، انتشارات کتاب اِوی.
ـ صداها و رنگ ها از حجاز، نجیب فاضل کساکورک، انتشارات بیوک دوغو.
ـ لبیک خاطرات حج، امل اسین، استانبول، 1968
ـ تحفة الحرمین، نابی، به کوشش سیف الدین اون لو، انتشارات تیماش.
ـ گلزار مدینه، علی رضا قاشق چی، انتشارات غدیر.
ـ راهنمای حج، راهی به خدا، انتشارات توکر، 1967
ـ روز مره حج، احمد توران آل کان، انتشارات تیماش.
ـ خاطرات حج، مصطفی یازگان، انتشارات سبیل.
ـ خاطرات حج حاجی حسن حمیدالله، مؤسسه تاریخ ترک.
ـ لبیک، به سوی حج ابراهیمی، معمر یاکوشیر، انتشارات چاق لایان.
ـ خاطرات حجّ من، طلعت وصفی اوز، مجله نور اسلام.
ـ پیغمبر محبوب حجازی، وهبی قاراتاش، انتشارات تیماش.
ـ سیاحت در سرزمین مقدس، حج محمد بیبر، روزنامه حرّیت.
ـ راه حج، انتشارات ینی سباح.
ـ نوشته هایی که از شهر مدینه منوره، علی اولوی قوروجو.
ـ آلبوم شهر مدینه منوره، علی سلیمان مهر، انتشارات نیل.
ـ مکه قبل از اسلام، یاشار چلیک قول، انتشارات مدرسه آنکارا.
ـ نوشته های مدینه، خیرالدین بولوت.
ـ از حج بر می گردم، عمر کمال آغار، انتشارات پست کارمندها.
ـ راهنمای حجاز (سیاحت نامه و راهنمای راه های حجاز) مجموعه نور اسلام.
ـ سیاحت نامه راهنمای حج در اسلامیت، علی تانر ووردی.
ـ راه حج، (کامل و مفصل برای مسلمان ها) انتشارات ینی سباح.
ـ شکران و نوشته های حجاز، ماجرای پیاده رفتن او به حج از مانیسا تا مکه 1969
ـ سفر به کعبه، ابراهیم باکی، انتشارات ابرار.
ـ از حجاز به آندلس، ارسین گور دوغان.
ـ سیاحت های حجاز، آلیسوآت انتشارات کتاب اوی.
ـ خاطرات مدینه، احمد پیشکاری انتشارات بدر.
ـ راه و مکه، محمد اسد، انتشارات یاقمور و انتشارات انسان.
ـ خاطرات حج و قدم زدن در دنیای دروغ، احسان ثریا سرما، انتشارات بیان.
ـ خاطرات حج رضا توفیق حج، علی شریعتی، انتشارات اوزگون سرزمین مقدس دکتر تولّی اوغلو در راه مدینه ابوالحسن انندوی، انتشارات هلال.
ـ سیاحت عربستان، محمد صعاد، ترجمه از زبان فرانسوی.
ـ کوه زیتون، فاله رفقی آتای.
ـ خانه حبیب، انتشارات یدی گه جه.
ـ صفحات، محمدعاکف ارسوی، انتشارات ایز.
ـ شرط اول مکه، مجله سیاحت اطلس.
ـ کعبه و انسان از تحفة العطاعیه، اسماعیل حقی بورسوی.
ـ سیاحت نامه حجاز، سیف الدین اون لو، انتشارات تیماش.
ـ سیاحت حجاز، بربر بدری، در سال 1741ـ 1761، انتشارات آک چا.
ـ اسلام در هندوستان و چین (در اواخر قرن بیست یکم) که بخشی از آن، سفر حج است. این کتاب هم عثمانی و هم ترکی چاپ گردیده. عبدالرشید ابراهیم، به کوشش محمد پاکسو.
ـ راهنمای سفر حج، حاجی منصور، انتشارات انقلاب.
ـ یک سفر مقدس (نوشته های عمره)، دورموش عالی یلدوز، قونیه، 2003
منبع : پایگاه اطلاع رسانی حوزه
- ۹۵/۱۰/۲۸