نگرشی جدید در حکم عمره مفرده

نگرشی جدید در حکم عمره مفرده

حج، یکی از ارکان اسلام است1 و چون واجب شود تأخیر کردن آن گناه عظیم است. مطابق آیات و روایات و گفته فقیهان، انکار آن موجب کفر و قرارگرفتن در شمار کافران است.2 آیات و روایات درباره اهمّیت حج، بیش از آن است که در پیشگفتار مقاله ای بگنجد و بی تردید می توان حج را سرآمد احکام و واجبات شمرد. تا آنجا که طبق برخی از روایات، پیشوایان معصوم(علیهم السلام) حج از تمامی واجبات حتی نماز نیز مهمتر و برجسته تر است.3 و از این رواست که زراره به امام صادق(علیه السلام) عرض می کند: «مدّت چهل سال از مسائل حج پرسیدم و شما پاسخ دادید!4» آثار فراوان حج در ابعاد گوناگون، به ویژه سیاسی، فرهنگی و معنوی، بر هیچ خردمند و صاحب اندیشه ای پوشیده نیست و در این میان باید گفت که «عمره مفرده» یکی از بخشهای مهمّ حج است و از آن جهت که در بیشتر ایام سال انجام می گیرد از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
گرچه فقها درباره مطالب فقهی حج و عمره، مباحث عمیق و دامنه داری سامان داده و بر میراث گرانبها و جاودانه فقهی افزوده اند، با این حال برخی از مباحث آن دو، بررسی و تحقیق دوباره ای را، آن هم با نگاهی نو می طلبد.

بقیه در ادامه مطلب

از آن جمله است مسأله «وجوب عمره مفرده بر تمامی مسلمانان» حتی بر کسانی که دور از مکه اند و در اصطلاح فقها «نائی»5 به شمار می آیند. روشن است که استطاعت عمره مفرده، از آن جهت که پیشتر با وسایل و امکانات ابتدایی و غیر ماشینی انجام می گرفت، جدا از استطاعت حج تمتّع نبود، به ویژه برای شیعیان که بیشتر آنان با مکه مکرمه فاصله بسیار دارند. و نیز به همین جهت این مسأله کمتر مورد بحث واقع شده است. لیکن اینک که استطاعت عمره مفرده با حج تمتع تفاوت دارد و افرادی ممکن است تنها نسبت به عمره مفرده مستطیع شوند، این پرسش پیش می آید که: آیا عمره مفرده بر کسانی که از مکه مکرّمه دور هستند و نسبت به حج استطاعت ندارند واجب است یا نه؟ و پرسشهای فراوان دیگر.
در این نوشتار، در پی یافتن پاسخ علمی و تفصیلی آن پرسش و پرسشهای دیگریم. (البته نه فتوا، چه آن که مقام فتوا به مراتب بالاتر از شأن راقم این سطور است.) و اینک بحث را در شش بخش پی می گیریم:
1 ـ پیشینه بحث بی شک بررسی تاریخی هر بحث علمی، نقش بسزایی در روشن شدن آن بحث دارد، به ویژه مطالب فقهی که دانش نقلی و تتبعی به شمار می آید وسرچشمه زلال آن، فرمایشات ائمه(علیهم السلام) است، از این رو آگاهی از نظریات فقیهان نزدیک به روزگار آنان بسیار مؤثّر است. شاید بتوان گفت که در فقه امامیه، اول فقیهی که بحث «وجوب عمره مفرده» را طرح کرد و در آن باره به گفتگو نشست، مرحوم سیدمرتضی علم الهدی (م 436) است. او در کتاب «جمل العلم» می نویسد: «حج در تمام مدتِ عمر، یک بار واجب است. همچنین عمره مفرده بر هر انسانی یک مرتبه واجب است.» 6 و همو در کتاب «المسائل الناصریه» نیز آورده است: «عمره مفرده همانند حج، به هنگام استطاعت واجب است.» 7 شیخ طوسی (م 460) در کتاب «نهایه» می نویسد: «شخصی که حجّ تمتّع انجام می دهد، وجوب عمره مفرده از او ساقط می گردد; زیرا عمره تمتع جانشین عمره مبتوله (مفرده) است.8» قاضی ابن براج (م 481) چنین نوشته است: «عمره همانند حج واجب است... و این دو قسم است: 1 ـ عمره تمتع2 ـ عمره مفرده»9 ابن حمزه (م 580) از فقهایی است که می فرماید: «عمره مفرده یا مستحب است و یا واجب و واجب آن، یا به نذر و یا به عهد و یا بعد از حج قِران و یا بعد از حج افراد است.» 10
ابن ادریس (م 598) می نویسد: «عمره مفرده همانند حج واجب است; از این رو ترک آن جایز نیست. و اگر کسی عمره تمتّع انجام دهد وجوب عمره مفرده از او ساقط می گردد.»11 محقّق حلّی (م 676) می نویسد: «عمره تمتّع واجب است بر کسانی که خارج از مسجد الحرامند و تنها در ماههای حج صحیح است و با انجام دادن عمره تمتّع وجوب عمره مفرده ساقط می گردد.» 12 همو در مختصر النافع آورده است: «عمره (مفرده) واجب، بر هر مکلفی در طول عمر یک بار واجب است با تحقّق شرایط معتبر در حج...» 13 جمع بندی: از بررسی نظریات و گفتار فقها، چند مطلب به دست می آید که عبارتند از: 1 ـ پیش از سیدمرتضی علم الهدی واجب بودن و نبودن عمره مفرده در کلمات فقها مطرح نبوده و از این رو درباره آن اظهار نظری نشده است. 2 ـ اگر چه فقها کلمه «عمره» را مطلق آورده اند و مقیّد به «مفرده» نکرده اند لیکن بی شک مقصود از عمره مطلق، عمره مفرده است; زیرا حکم «عمره تمتع» تابع حکم «حجّ تمتّع» است و حکم مستقلّی ندارد، به عنوان نمونه محقّق حلّی در مختصر النافع می گوید: عمره واجب است، لیکن احکام عمره مفرده را بیان می کند و از این گذشته با تتبّع در روایات دور نیست ادعا شود که عمره مطلق، در روایات نیز به معنای عمره مفرده است. جهت روشن شدن مطلب به روایات ابواب العمره، به ویژه باب1، 3 و 6 مراجعه شود. بنابراین مقصود فقها از وجوب عمره، بی شک عمره مفرده است. دست کم قدر متیقّن آن عمره مفرده است. از این رو هرجا بر عنوان «عمره» حکمی بار شود، قدر متیقّن آن عمره مفرده است. 3 ـ برخی از فقها بر وجوب عمره تصریح کرده اند. و برخی از فقها مانند شیخ طوسی و محقق حلّی در شرایع فرموده اند که: «عمره تمتّع مجزی از وجوب عمره مفرده است.» از این عبارت استفاده می شود که عمره مفرده بر همه، حتی کسانی که دور از مکه اند واجب است، ولیکن عمره تمتع مجزی از آن است، در غیر این صورت اجزای عمره تمتع که وظیفه اشخاص دور از مکه است، معنا نخواهد داشت.
بنابراین، فقها یا با تصریح و یا به کنایه وجوب عمره مفرده را بیان کرده اند و برخی نیز مسأله را در کتابهایشان عنوان نکرده اند.
2 ـ عمره و احکام پنجگانه پیش از آغاز در بحث اصلی، مناسب است رابطه عمره مفرده را، طبق احکام پنجگانه: «وجوب»، «حرمت»، «استحباب»، «کراهت» و «اباحه» بیان کنیم; زیرا: عمره، همانند حج، موضوع احکام گوناگون واقع می شود، چون گاهی:
1 ـ عمره واجب است به گونه وجوب اصلی بنابر نظریه کسانی که عمره مفرده را مستقلا واجب می دانند; مانند شخصی که نسبت به عمره استطاعت دارد ولی نسبت به حج استطاعت ندارد. و یا مانند وجوب عمره بر اشخاص نزدیک مکه (حاضر) هستند. 2 ـ عمره واجب است به گونه وجوب عرضی; مانند این که شخصی اجیر گردد برای انجام عمره و یا با نذر عمره را واجب کند.14 3 ـ عمره مستحب است; مانند عمره مفرده پس از انجام حج واجب. 4 ـ عمره نه واجب است و نه مستحب، بلکه نامشروع و یا مکروه است;15 مانند عمره مفرده میان عمره تمتع و حج تمتع و مانند عمره مفرده ای که بدون فاصله زمانی لازم میان دو عمره گزارده شود. بنابر این که فاصله لازم باشد.16 3 ـ نظریات فقها: در این که آیا عمره مفرده بر اشخاص دور از مکه (نائی)، واجب است یا نه، اقوال گوناگونی وجود دارد; از جمله: 1 ـ عمره مفرده بر کسانی که نزدیک (حاضر) مکه هستند، واجب است. این قول نیز شقوقی دارد; برخی از ارباب این نظریه آن را در طول عمر، یک بار واجب می دانند و برخی پس از حجّ افراد و قران همیشه واجب می دانند. 2 ـ عمره مفرده بر تمامی افراد مکلّف; چه دور و چه نزدیک، واجب است. صاحبان این باور نیز برخی وجوب عمره را همانند حج فوری و واجب مالی می دانند; به این مع نا که اگر شخصی استطاعت داشته باشد و آن را انجام ندهد، باید از اصل ترکه خارج گردد و برخی مانند آیت الله شاهرودی آن را واجب شرعی می داند و نه مالی.17 البته نظریات دیگری میان فقها مطرح است که در این نوشته درصدد بررسی آنها نیستیم بلکه درپی آنیم که درستی و صواب بودن نظریه دوم را به اثبات رسانیم. 4 ـ بررسی ادلّه وجوب عمره ادلّه ای را که ممکن است بر وجوب عمره دلالت کند، تحت سه عنوان مورد نقد و بررسی قرار می دهیم: الف: آیات {وأتمّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لله}18 «حج و عمره را برای خدا تمام به جای آوردید.» دلالت آیه بر وجوب عمره، همانند حج روشن است; زیرا جمله «أتمّوا» به کلمه «العمرة» نیز تعلّق گرفته است. اشکال: از میان فقها، آیت الله حکیم بر دلالت آیه اشکال کرده و چنین نگاشته است: ظاهراً معنای این آیه عبارت است از وجوب تمام کردن عمره نه وجوب شروع عمره»19 نقد و بررسی اوّلا: اگر چه کلمه «أتمّوا» در آیه به کار رفته، لیکن بی شک مدلول آن «وجوب» است نه «اتمام». به عبارت دیگر: «أتمّوا» در اینجا به معنای وجوب ادا و انجام دادن عمره است. شاهد بر این مدّعا آیات و روایاتی است که در آنها این گونه تعبیرها آمده و در مقام بیان وجوب است; مانند {أتمّوا الصیام وأقیموا الصلاة} . ثانیاً: در روایات بسیاری، آیه تفسیر شده است به وجوب حج و عمره; از جمله صحیحه زراره است که از امام باقر(علیه السلام) نقل کرده: «العمرة واجبةٌ علی الخلق بمنزلة الحجّ لأنّ الله تعالی یقول { وأتمّوا الحجَّ والعُمرةَ للهِ}» .20 «عمره مانند حج واجب است; زیرا خداوند می فرماید: {وأتمّوا الحج...}». 2 ـ {وَلله علی النّاس حِجُّ البیت مَن استطاع إلیه سبیلا} 21
«و خدای راست بر مردمان زیارتِ خانه، هر که تواند راهی بدان یابد.» دلالت آیه بر وجوب عمره تمام است; زیرا «حج» در آیه به معنای زیارت و قصد به سوی خانه است و «عمره» نیز چون در آن طواف وجود دارد، مشتمل بر قصد و زیارت است، پس اطلاق آیه شامل عمره نیز می گردد. افزون بر این، طبق روایاتی که در تفسیر آیه از پیشوایان معصوم(علیهم السلام) وارد شده، آیه به حج و عمره تفسیر گردیده است; از جمله در صحیحه عمر بن اذینه آمده است: «سألتُ أبا عبدالله عن قول الله عزّوجلّ { ولله علی النّاس حِجُّ البیتِ مَنِ استطاع إلیه سبیلا} یعنی بِهِ الحجَّ دونَ العمرة قال لا ولکنّه; یعنی الحجّ والعمرة جمیعاً لأنّهما م فروضان» .22 «از امام صادق(علیه السلام) از معنای فرمایش الهی (وللهِ علی النّاسِ...) پرسیدم که شامل حج است نه عمره؟ امام(علیه السلام) فرمود: نه بلکه شامل حج و عمره است زیرا هر دو واجب اند.» روایت از نظر سند صحیحه است و روایات دیگری مانند صحیحه معاویة بن عمار23 نیز هست که نیازی به طرح آنها نیست. 3 ـ {فمن حجّ البیت أو اعتمر فلا جناح علیه أن یَطَّوَّف بِهِما} ;24 «پس هر کس آهنگ خانه کند و یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که بر گرد آن در (صفا و مروه) بگردد.». اشکال: آیت دلالت بر وجوب عمره ندارد، همانگونه که دلالت بر وجوب حج نیز ندارد. بلکه تنها در مقام بیان این است که سعی بر اطراف آنها بی اشکال است و ناروا نیست; زیرا پیش از اسلام بر صفا و مروه دو بت بوده است از این رو مسلمانان فکر می کردند نزدیک شدن به آنها گناه است. آیه در مقام زدون این برداشت نادرست است و در مقام بیان وجوب عمره و حج نیست. ب: روایات افزون بر روایاتی که در تفسیر دو آیه وارد شده، روایات بسیار دیگری نیز وجود دارد که دلالت می کند بر وجوب عمره. بیشتر این روایات از نظر سند و دلالت تمام است. صاحب وسایل الشیعه بابی تحت عنوان «وجوب ع مره بر مستطیع» با دوازده روایت و بابی با این عنوان که: «عمره تمتع مجزی از عمره مفرده است» با هشت روایت آورده است از جمله:
1 ـ عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال: «العمرة مفروضة مثل الحجّ» ;25 امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «عمره همانند حج واجب است.» این روایت از جهت دلالت تمام است و اما از نظر سند، طریق شیخ صدوق به مفضل بن صالح عبارت است از: «وما کان فیه عن أبی جمیلة المفضل بن صالح فقد رویته عن أبی رضی الله عنه عن الحمیری عن أحمد بن محمد بن عیسی عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی عن أبی جمیلة المفضل بن صالح». این سند تمام است. بنابراین رجال سند تمامی ثقاتند و روایت صحیح است. 2 ـ عن الحلبی عن أبی عبدالله(علیه السلام)قال: «إذا استمتع الرجل بالعمرة فقد قضی ما علیه من فریضة العمرة» ;26 امام صادق(علیه السلام): می فرماید: «هر گاه شخصی عمره تمتع بجای آورد، عمره مفرده واجب از او ساقط می گردد.» از این روایت استفاده می شود که عمره مفرده واجب است لیکن با انجام دادن عمره تمتّع، ساقط می گردد. سند روایت فوق نیز صحیح است. آنچه ملاحظه شد برخی از روایاتی بود که بر وجوب عمره مفرده دلالت دارد. ج: اجماع سومین دلیل که گروهی بر وجوب عمره از آن یاری گرفته اند، اجماع است. صاحب جواهر می فرماید: «عمره با شرایط حج، در طول عمر انسان یک مرتبه واجب می شود; همانند حج، و اجماع محصل و منقول بر این مطلب دلالت دارد.»27 علاّمه حلی در کتاب منتهی المطلب آورده: «عمره (مفرده) همانند حج بر هر مکلّفی با تحقّق شرایط حج، واجب است و تمامی علمای شیعه بر این باورند.»28 محقّق نراقی نیز بر این مطلب ادعای اجماع منقول و محصل کرده است. ایشان می نویسد: «عمره همانند حج... واجب است و دلیل بر آن اجماع محصل و منقول به گونه مستفیض است.»29 نقد و بررسی اگرچه تمامی فقها وجوب عمره را پذیرفته اند لیکن با توجه به وجود آیات و روایات فراوان، که از نظر دلالت و سند بی اشکال می باشند، این اجماع مدرکی است و کاشف از قول معصوم(علیه السلام)نیست. بنابراین اجماع در این مسأله نمی تواند دلیل بر وجوب عمره باشد. جمع بندی: از مجموع آیات و روایات وارده درباره عمره مفرده به دست می آید که عمره مفرده همانند حج واجب است برتمامی کسانی که استطاعت پیدا کنند فرقی نمی کند از مکه دور باشند یا نزدیک. زیرا آیات و روایات نسبت به این جهت اطلاق دارند.
5 ـ بررسی أدلّه مخالفان (اشکالات) در برابر نظریه «وجوب عمره مفرده» نظریه نفی وجوب عمره وجود دارد. صاحب نظران این باور جهت اثبات نظر خود، به چندین استدلال یا بهتر است بگوییم به چندین اشکال بر ادلّه دال بر وجوب عمره مفرده چنگ زده اند; زیرا تمامی و یا بیشتر کسانی که بر این عقیده اند نظریه دلالت ادلّه بر وجوب عمره مفرده بر تمامی مکلّفان، حتّی اشخاص دور از مکه را در مقام ثبوت پذیرفته اند ولیکن در مقام اثبات به گونه ای آن را نسبت به اشخاص دور از مکه رد کرده اند. در این بخش دلائل این نظریه، مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. الف: رابطه عمره با حج عمره تقسیم می گردد به «عمره تمتّع» که جزئی از اعمال حج به شمار می آید و «عمره مفرده». و عمره مفرده گرچه پس از حج قِران و اِفراد آورده می شود، لیکن آن، عملی است مستقل. از این رو بحث درباره آن، از این جهت است که آیا واجب مستقلی است بر تمام مکلّفان و ربطی به وجوب حج تمتع ندارد و یا این که هنگامی واجب می گردد که حج تمتّع نیز واجب باشد؟ فقها در این جهت اختلاف نظر دارند; برخی از آنان نظر دوم را پذیرفته اند و از این رو چنین فتوا داده اند: شخصی که برای حج مستطیع نیست و بر عمره مفرده استطاعت دارد واجب نیست بر او که عمره بگزارد. در برابر این نظریه، برخی از فقها باور اول را پذیرفته اند و فتوا داده که: چنانچه شخصی استطاعت برای حج نداشته باشد و استطاعت انجام عمره مفرده را داشته باشد، واجب است آن را انجام دهد و فرقی نمی کند که نزدیک (حاضر) باشد و یا دور (نائی) از مکه باشد. مهمترین دلیل گروه اوّل ارتباط و تداخل عمره در حجّ تمتّع است; در این صورت، هنگامی عمره واجب است که حج نیز واجب باشد و به تنهایی واجب نیست تنها کسانی که نزدیک مکه هستند و وظیفه آنها انجام حجّ قِران و یا اِفراد است از قاعده کلّی ارتباط عمره با حج استثنا شده اند; زیرا بر آنها واجب است عمره مفرده انجام دهند و بر دیگران انجام عمره مفرده واجب نیست. آیت الله خویی در این باره می فرماید: «اگر بپذیریم ادلّه وجوب عمره اطلاق دارد و کسانی را که از مکه دور هستند دربرمی گیرد، این اطلاق با دلیلی که دلالت دارد بر ارتباط وجوب عمره با وجوب حج، مقید می شود; مانند جمله: العمرة مرتبطة بالحجّ الی یوم القیامة 30 زیرا معنای این دلیل عبارت است از این که عمره به تنهایی واجب نیست و وجوب عمره مرتبط است به وجوب حج و از این قاعده تنها کسانی که نزدیک مکه هستند خارج شده اند; یعنی وجوب عمره مفرده بر آنها واجب مستقل است.»31 لازم به یادآوری است که پیش از ایشان دیگران از جمله محقّق نراقی بر اساس این باور مشی کرده اند.32 نقد و بررسی بی تردید وجوب عمره تمتع مرتبط و مشروط به وجوب حج تمتع است، این مطلب اتفاقی است. بنابراین عمره تمتع به گونه مستقل واجب نیست بلکه بر کسانی واجب است که نسبت به حج نیز استطاعت داشته باشند; زیرا تمامی فقها در بیان اعمال و صورت اعمال و اجزای حجّ تمتع، عمره تمتع را نیز شمرده اند. جهت توضیح بیشتر به کتابهای تفصیلی از جمله عروة الوثقی33 و جواهرالکلام34 مراجعه شود. امّا نسبت به عمره مفرده، دلیلی بر این ارتباط و اشتراط نداریم جز روایاتی که دلالت دارد بر اینکه عمره داخل در حج است; مانند صحیحه حلبی. عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال: «دخلت العمرة فی الحجّ الی یوم القیامة...» 35 امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «عمره تا روز قیامت داخل در حج شده است.» در پاسخ باید گفت که این روایت و مانند آن، اوّلا: دلالت ندارد بر این که وجوب عمره مفرده مشروط است به وجوب حج; زیرا اوّلا معنای ارتباط و دخول عمره در حج عبارت است از عمره تمتّع نه عمره مفرده; زیرا بر اساس روایاتی که دلالت دارد حجّ تمتّع سه طواف بر دور خانه و دو طواف میان صفا و مروه است، عمره تمتع جزئی از اجزاء و اعمال حج تمتع است و اما عمره مفرده ارتباطی به حج ندارد و از این رو از آن در روایات فراوان از جمله صحیحه عمر ابن اذینه36 و صحیحه یعقوب شعیب37 و روایت نجیّه.38 در کنار حج تمتع نام برده شده. پس مقصود از داخل شدن عمره در حج، عمره تمتع است نه عمره مفرده. ثانیاً: به فرض که بپذیریم این روایت و مانند آن، عمره مفرده را نیز دربرمی گیرد، معنای «دخلت العمرة فی الحجّ» از نظر اجزاء است; زیرا اگر شخصی حج تمتع انجام دهد مجزی از عمره مفرده است. بله اگر معنای «دخلتِ العمرة فی الحجّ» عبارت باشد از دخول و اشتراط وجوب عمره در حج نه اصل عمل آن، ممکن است بر مدّعا دلالت کند و لیکن این تفسیر و معنا از روایات نادرست است و با اطلاق آیات و روایات که دلالت دارد حج و عمره دو وجوب مستقل اند، سازگار نیست. ثالثاً: لازمه این بیان این است که وجوب عمره مفرده بر شخص دور از مکه، به گونه مستقل، مشروع نباشد و این با فتوا به احتیاط بر انجام عمره مفرده، که ا ز سوی طرفداران عدم وجوب استقلالی عمره مفرده (در عروة الوثقی39 و مناسک حج) صادر شده، نمی سازد. رابعاً: کسانی که با تکیه به روایات «دخلت العمرة فی الحج» استدلال کرده اند. عمره مفرده بر اشخاص دور از مکه واجب نیست، همانان تصریح کرده اند بر مرتبط نبودن وجوب عمره مفرده به وجوب حج. آیت الله خویی می فرماید: «مقتضی آیه و روایات، عبارت است از این که هر یک از حج و عمره واجب مستقل باشند و هیچ یک از آنها به دیگری ارتباط ندارد. جز عمره تمتع که با حج ارتباط دارد و اما در غیر عمره تمتع دلیلی بر ارتباط عمره با حج نداریم بنابراین ممکن است یکی از این دو در سالی و دیگری در سال دیگر انجام پذیرد.»40 خامساً: در روایتی که کلینی از صفوان و او از نجیه نقل می کند امام(علیه السلام)می فرماید: «إنّما أنزلت العمرة المفردة والمتعة لأنّ المتعة دخلت فی الحجّ ولم تدخل العمرة المفردة فی الحج». این روایت دلالت دارد که عمره مفرده داخل در حج نیست و مستقل است. افزون بر این ادلّه، شاهد بر این که این تفسیر از روایات دخلت العمرة فی الحجّ درست نیست. فهم بسیاری از بزرگان فقها است، از جمله آنها صاحب جواهر است که می نویسد: صاحب نظ ریه ای را که می گوید وجوب عمره و حج با همدیگر مشروط و مرتبط است، نشناختم و این نظریه واضح الفساد است; زیرا ادلّه (روایات و آیاتی که دلالت می کرد عمره و حج دو واجب مستقل اند) بر خلاف آن است و نیز نظریه ای که می گوید وجوب عمره مفرده مشروط و مرتبط با وجوب حج است ولی وجوب حج مشروط به وجوب عمره نیست. این نظریه را گرچه صاحب دروس برگزیده و بر آن استدلال کرده لیکن درست نیست.41 صاحب ریاض در نفی این تفسیر از روایات نوشته است: «نظریه وجوب هر یک از عمره و حج، به گونه مستقل، صحیحترین و مشهورترین نظریه ها است; زیرا دلیلی بر ارتباط هر یک از این دو یا ارتباط وجوب عمره به وجوب حج نداریم».42 جهت اطلاع بیشتر در این مسأله، می توان به منتهی43 علاّمه و مدارک44 و مستند الشیعه45 مراجعه کرد. شاهد دیگر بر این مدعا که وجوب عمره مفرده مشروط به وجوب حج تمتع نیست عبارت است از این که فقها عمره را تقسیم کرده اند به عمره تمتع ـ که بر اساس روایاتی که دلالت دارد حج تمتع سه طواف است، این عمره از اجزاء و اعمال حج است و داخل در حج می باشد ـ و عمره مفرده که در روایات از آن مبتوله (بریده شده) نیز نام برده شده و این اسم گذاری شاهد بر این است که این عمره داخل در حج و مشروط به آن نیست بلکه مستقل است و به تنهایی واجب می گردد. ب: نفی اطلاق استدلال (اشکال) دیگر کسانی که معتقدند عمره مفرده بر اشخاص دور از مکه واجب نیست، این است که گفته اند: در اطلاق آیات و روایات دال بر وجوب عمره مفرده خدشه وجود دارد به این بیان که: عمره بر دو قسم است; 1 ـ عمره تمتع 2 ـ عمره مفرده و در آیات و روایات تصریح نشده است بر وجوب، خصوص عمره مفرده بلکه از ادلّه وجوب طبیعی عمره استفاده می شود; مانند حج و چون از خارج می دانیم عمره تمتع واجب است بر شخص دور از مکه و عمره مفرده واجب است بر شخص نزدیک مکه. بنابراین استدلال به اطلاق روایات بر وجوب عمره مفرده ممکن نیست.46 نقد و بررسی صاحب این بیان، به عدم قوّت و استحکام استدلال توجه داشته است; از این رو در پایان با تعبیر: «ولو فرضنا اطلاق الأدلّة» به پاسخ پرداخته است. در پاسخ این اشکال می توان گفت: اوّلا: این که ما فرض کنیم وظیفه کسانی که دور از مکه هستند تنها عمره تمتّع است، تازه اوّل مطلب و در میان دعوا نرخ تعیین کردن است; زیرا اگر نگوییم ادلّه صراحت دارد، به ویژه آیه: «وأتمّوا الحجّ والعمرة»، دست کم ظهور ادلّه عبارت است از وجوب عمره مفرده بر تمامی مکلّفان; چه دور و چه نزدیک. از باب نمونه، آیه {ولله علی النّاسِ حِجُّ البیتِ} در صحیحه عمر بن اذینه تفسیر شده است به حج و عمره و بی شک عمره در برابر حج، عمره مفرده است و همانند حج بر تمام مکلّفان واجب است. ثانیاً: روایاتی که عمره مفرده را بر حاضر واجب کرده، در مقام تقسیم حج، به تمتّع، اِفراد و قِران است و دلالت دارند بر وجوب عمره مفرده همراه با حجّ اِفراد و قِران و اثبات شیء نفی ماعدا نمی کند. بله اگر لسان روایات تقسیم عمره این باشد که عمره مفرده بر حاضر و عمره تمتع بر دور از مکه واجب است اشکال جاداشت. ثالثاً: روایات زیادی داریم که دلالت دارند بر این که عمره تمتع موجب سقوط وجوب عمره مفرده می گردد و در وسایل دوازده روایت در این باب نقل کرده است. اینها دلالت دارند که عمره مفرده به عنوان عمره مفرده بر تمامی مکلّفان از جمله کسانی که دور از مکه هستند واجب است در غیر این صورت مجزی بودن عمره تمتع از عمره مفرده معنا نخواهد داشت; زیرا عمره تمتع وظیفه نائی است نه عمره مفرده پس معلوم می گردد که عمره مفرده نیز بر او واجب است لیکن طبق این روای ات، عمره تمتع از او جایگزین و مجزی از وجوب عمره مفرده او می شود. رابعاً: شاید بتوان ادعا کرد که عنوان «عمره» اگر قید «تمتّع» یا «مفرده» نداشته باشد، منصرف است به عمره مفرده، و عمره تمتع نیاز دارد به قید و یا قرینه. شاهد بر این مطلب آیه: {وأتمّوا الحجّ والعمرة} و روایات فراوان از جمله روایات باب شش است که در بیشتر آنها عنوان عمره، مطلق است ولی به طور قطع مقصود عمره مفرده است; مانند روایت 1، 2، 3، 4، 5، 6 ، 9، 10، و12 که در آنها آمده است:47 «لکلّ شهر عمرة» پس روایات دال بر وجوب عمره، نص در وجوب عمره مفرده است و نوبت به شک نمی رسد تا این اشکال مطرح گردد. با شک در وجوب برائت از وجوب جاری می گردد. ج: سیره از جمله ادلّه مخالفانِ وجوب عمره مفرده، چنگ زدن به سیره قطعیه بر انجام ندادن عمره مفرده از سوی مسلمانان است. آیت الله خویی می فرماید: «افزون بر ادلّه پیشین، سیره قطعی مستمر مسلمانان است که انجام عمره مفرده از سوی آنان متعارف نبوده است حتی نایبی که در سال نیابت حج تمتع، استطاعت از عمره مفرده را دارد.»48 نقد و بررسی این استدلال از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول ادعای سیره قطعی بر متعارف نبو دن انجام عمره مفرده است. بخش دوم مدعی است نایبانی که استطاعت از عمره مفرده داشته اند نیز آن را انجام نمی داده اند. امّا در پاسخ از بخش دوم، ممکن است گفته شود که: عمره مفرده بر کسی واجب است که پیش از رسیدن به مکه مستطیع بوده است. و از طرفی سیره عملی حجاج، که هم اکنون نیز وجود دارد، به ویژه کسانی که از جانب دیگران حج انجام می دهند این است که پس از پایان مناسک برای خودشان عمره مفرده انجام می دهند. در هر صورت اثبات این مدعا که کسانی که از جانب دیگران حج انجام می دهند عمره مفرده نمی گزارند، مشکل است. و از بخش اول ممکن است چنین جواب داده شود: در زمانهای پیش که وسایل حمل و نقل سریع ماشینی وجود نداشت، استطاعت برای عمره مفرده، جدای از استطاعت برای حج نبود; و انجام ندادن ناییها از آن جهت بوده که پیش از رسیدن به مکه مستطیع نبوده و پس از رسیدن به مکه همان گونه که نیابت مانع استطاعت نسبت به حج است مانع استطاعت به عمره مفرده نیز هست. در ثانی اگر بخواهیم این سیره را به زمان پیشوایان معصوم(علیهم السلام) برسانیم، امری است مشکل; زیرا چه بسا سکوت و بیان نشدن وجوب عمره مفرده از ناحیه برخی از فقها که سیطره علمی و فقهی داشته اند، تا مدّتهای زیادی آن را از مسلّمات فقه تلقّی کرده اند و این مطلب در فقه شواهد بسیار دارد; همانند فتاوای شیخ طوسی که تا زمانهای زیادی پس از درگذشت وی از مسلّمات تلقی می شود; و می رفت که عمل به برخی از آنها، حالت سیره پیدا کند. د: خارج نشدن از ترکه از جمله برهانهایی که بر واجب نبودن عمره مفرده اقامه شده، این است که اگر عمره مفرده واجب باشد، در صورتی که شخص مستطیع گردد و نتواند آن را انجام دهد، باید مخارج سفرش از ترکه خارج گردد و حال آن که فقها چنین فتوا نداده اند. آیت الله خونساری می فرماید: «وجوب عمره مفرده بر شخص دور از مکه بعید است زیرا این، مستلزم خروج عمره از اصل مال (ترکه میت) است.»49 پیش از ایشان فاضل هندی در کشف اللسام همین اشکال را بیان کرده و بر آن افزوده است که: «در هیچ آیه و روایتی نیامده است که عمره مفرده از ترکه خارج گردد.»50 نقد و بررسی پاسخ این اشکال از جهاتی ممکن است: اوّلا ممکن است بگوییم: همانگونه که حج از دَیْن است و از ترکه خارج می گردد، عمره مفرده نیز دَیْن است و در صورتی که شخص استطاعت آن را داشته باشد و انجام ندهد باید شخصی را برای او اجیر کنند و اجرت او را از ترکه بدهند. برخی از فقهای بزرگ نیز این نظریه را پذیرفته اند: از جمله صاحب جواهر می فرماید: «التزام و پذیرش خروج اجرت عمره مفرده از ترکه، برای شخصی که استطاعت آن را داشته و انجام نداده و مرده است، مطلبی است مورد قبول.»51 ثانیاً: گرچه عمره مفرده در آیات و روایات به منزله حج شمرده شده، لیکن شاید بشود گفت که این تنزیل تنها در ناحیه وجوب است نه از جهات دیگر; زیرا در صحت تنزیل لحاظ تمامی جهات «منزل علیه» لازم نیست، بلکه یک جهت و یا چند جهت مهم کافی است و این نظریه نیز در میان فقها قائل دارد; از جمله آیت الله شاهرودی است که در پی پاسخ به این اشکال، که وجوب عمره مفرده اثر فقهی ندارد; زیرا نه وجوبش فوری است و نه از ترکه (اصل مال) خارج می گردد، فرموده: «وجوب عمره مفرده حکم شرعی است و نیاز به ثمره فقهی ندارد و برای نفی لغویت یعنی مقدار کافی است که اگر در غیر ماه های حج برای عمره مفردهمستطیع گردد و آن را انجام دهد مجزی است.»52 با این بیان، ایشان ضمن این که عمره مفرده را واجب مستقل می داند برای تمامی مکلّفان اجرت آن را نیز از ترکه نمی داند. بنابراین پاسخ این اشکال واضح است و نم ی تواند مانع از دلالت ادلّه بر وجوب عمره مفرده گردد. هـ ـ اگر عمره مفرده واجب بود بیان می شد از جمله ادلّه ای که بر واجب نبودن عمره می آورند، عبارت است از این سخن که اگر عمره مفرده واجب بود، از طرف ائمه(علیهم السلام)بیان می شد. آیت الله فاضل لنکرانی می نویسد: «اگر عمره مفرده واجب باشد، حتّی بر اشخاصی که دور از مکه هستند، لازم بود ابلاغ و بیان آن به گونه ای واضح و ظاهر همانند وجوب حج می آمد.»53 نقد و بررسی این اشکال جدا از مسأله سیره نیست، بنابراین همان پاسخها را اینجا نیز می توان آورد. در ثانی با همان بیانی که حج واجب شده عمره نیز واجب شده و در دلالت وجوب ادلّه هیچ گونه اجمالی وجود ندارد و کسانی که وجوب آن را اختصاص می دهند به اشخاص نزدیک مکه نیز دلالت ادلّه را بر وجوب پذیرفته اند. لیکن اشکال در فراگیری این ادلّه نسبت به اشخاص دور از مکه دارند و در این نوشته در حد امکان پاسخ آن اشکالات داده شد. 6 ـ نظریات فقهای اهل سنّت درباره وجوب عمره مفرده فقیهان اهل سنّت نیز همانند فقهای امامیّه در حکم عمره مفرده اختلاف نظر دارند. برخی از ایشان آن را واجب و برخی دیگر مستحب می دانند. در اینجا نظر یه هر یک از آنان را بیان می کنیم: الف ـ شافعیه: عبدالرحمن جزیری در متن کتاب «الفقه علی المذاهب الأربعه» می نویسد: «عمره مفرده همانند حج، در تمامی عمر بر هر انسانی یک بار واجب عینی است.»54 وهبه زحیلی نیز در کتاب «الفقه الإسلامی وادلته» آورده: «شافعی گفته است بنابراظهر عمره واجب است; مانند حج. دلیل آن آیه {وأتمّوا الحجّ والعمرة لله} است; زیرا مقتضای امر وجوب است و خبر عایشه که گفته است از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)پرسیدم آیا بر زنان جهاد واجب است؟ در پاسخ فرمود: بله جهادی که در آن کشتار نیست; یعنی انجام حجّ و عمره.»55 مرحوم محمّد جواد مُغنیه نیز می نویسد: «شافعیه و بسیاری از امامیه گفته اند عمره واجب است.»56 ب ـ مالکیّه: نظر مکتب مالکیه در این مسأله استحباب تأکیدی عمره مفرده است نه وجوب آن. صاحب کتاب الفقه علی مذاهب الأربعه پس از بیان وجوب عمره می نویسد: «در این وجوب مالکیه مخالفت کرده اند.» دکتر وهبه زحیلی نیز ضمن نقل نظر مالکیه استدلال آنها را بیان کرده است او می نویسد: «مالکیه گفته اند عمره مستحب مؤکّد است، بنابر قول ارجح; زیرا در احادیث فراوانی که شمار واجبات را بیان کرده، عمره را جزو آنها نشمرده است; مانند حدیث عمر (بنی الإسلام علی خمس) و نیز جابر نقل می کند که رسول خدا در پاسخ پرسش اعرابی که واجب است یا نه، فرمود واجب نیست.»57 محمّد جواد مغنیه نیز می نویسد: «فقهای مذهب مالکیه گفته اند عمره واجب نیست بلکه مستحب مؤکّد است.»58 ج ـ حنفیه: آنان نیز همانند مذهب مالکیه عمره مفرده را مستحب مؤکّد می دانند. دکتر زحیلی می نویسد: علمای حنفی گفته اند: عمره مفرده بنابر قول ارجح مستحب مؤکد است، به دنبال این ادلّه، آن را که در ضمن نظریه مالکیه بیان شد، می آورد.» جزیری59 و محمّد جواد مغنیه(60) نیز همانند زحیلی نظر حنفیه را بیان می کند. د ـ حنابله: اینان بر اساس نقل وهبه زحیلی قائل به تفصیل هستند. او می نویسد: «حنابله از احمد نقل می کنند که بر اهل مکه عمره واجب نیست; زیرا ابن عباس گفته است عمره واجب است ولی بر اهل مکه واجب نیست; زیرا عمره آنان طوافشان بر خانه است و همین مطلب را از عطا نقل کرده است که زیرا رکن عمره طواف بر خانه است و آنها بر خانه طواف می کنند و این طواف مجزی از اصل عمره است.»61 صاحب کتاب «الفقه علی المذاهب الأربعة» نظریه مذهب حنبلی را به طور مطلق، مستحب مؤکّد نق ل می کند و تفصیل وهبه زحیلی را قبول ندارد.62 محمّد جواد مغنیه در کتاب الفقه علی المذاهب الأربعه نیز همان جزیری، تفصیل زحیلی را نقل می کند.63
پی نوشت ها:
1 ـ شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه، ج1 ، ص7، باب1 از ابواب مقدمة العبادات، 38 روایت در وجوب حج و رکن بودن آن نقل کرده است.
2 ـ شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه، ج8 ، ص19 بابی تحت این عنوان گشوده و روایاتی نقل کرده است.
3 ـ وسایل الشیعه، ج1 ، باب41 از ابواب استحباب حج، ح5، 6 ، 7، ص77، المکتبة الاسلامیه.
4 ـ وسایل الشیعه، ج1 ، باب 1 ، از ابواب وجوب حج، ج1 ، ص7، المکتبة الاسلامیه.
5ـ در فاصله نائی از مکه، میان فقها اختلاف است; برخی ملاک را 48 میل (شانزده فرسخ) و برخی دیگر دوازده میل دانسته اند. و امّا مشهور قول اوّل است. (جواهر الکلام، ج18، ص6)
6ـ سیدمرتضی علم الهدی، کتاب الحج، ص62. در ضمن رسائل الشریف المرتضی، دارالقرآن الکریم.
7ـ سیدمرتضی علم الهدی، کتاب الحج، ص208، جوامع الفقهیه، انتشارات جهان.
8ـ شیخ طوسی، نهایة الأحکام، ج1، ص215، چاپخانه دانشگاه.
9ـ قاضی ابن برّاج، مهذّب الأحکام، ص211، جامعه مدرسین.
10ـ ابن برّاج، الوسیله، ص157، منشورات کتابخانه آیت الله نجفی.
11ـ ابن ادریس، سرائر، ج1، ص633
12ـ محقق حلی، شرایع الاسلام، ج1، ص302، منشورات اعلمی.
13ـ مختصر النافع.
14ـ فقها اختلاف کرده اند در این که با نذر متعلق آن (منذور)، واجب می گردد و یا این که در نذر صحیح شرعی تنها وفای به آن واجب است و منذور بر همان حکم پیش از نذر باقی است. دور نیست نظر اول صحیح باشد.
15ـ تعبیر به کراهت در مورد مثال دوم در کلمات مرحوم آیت الله گلپایگانی به چشم می خورد و بیشتر فقها فرموده اند نامشروع است. مناسک حج حضرت امام با حواشی مراجع، ص حاشیه، ذیل مسأله 173، ص90، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
16ـ فقها نسبت به مقدار فاصله لازم میان عمره تمتع و عمره مفرده، پس از اعمال و فاصله لازم میان دو عمره مفرده اختلاف کرده اند; برخی از نظرات عبارت است از: الف: میان عمره تمتع و عمره مفرده، پس از اعمال حج، فاصله لازم نیست و میان دو عمره میزان انجام در دو ماه از نظر عنوان است نه از نظر عدد. ب: میزان فاصله ده روز است. ج: احتیاط مستحب رعایت فاصله است. د: رعایت فاصله شرط نیست، مناسک حضرت امام با حواشی مراجع معظم تقلید. مسأله173 و 1311 حوزه نمایند
گی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
17ـ آیت الله شاهرودی، کتاب الحج، ج2، ص151، مطبعة القضاء.
18ـ بقره: 196
19ـ آیت الله حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ج11، ص123، دارالکتب العلمیه
20ـ وسایل الشیعه، ج10، باب1 از ابواب عمره، ح2، ص235
21ـ آل عمران: 97
22ـ شیخ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج10، باب1 از ابواب عمره، ج7، ص236، المکتبة الاسلامیه.
23ـ همان، ح2
24ـ بقره: 158
25ـ وسائل الشیعه، ج19، ص424
26ـ همان، باب5، ح1، ص242
27ـ شیخ محمّد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج20، ص441، دار احیاء التراث العربی.
28ـ علاّمه حلی، منتهی المطلب، ج2، ص876
29ـ محقق نراقی، مستند الشیعه، ج2، ص178، المکتبه المرتضویه.
30ـ عمره مربوط است به حج، تا روز قیامت، مضمون صحیحه حلبی و روایت ابن عباس است که در وسایل، ج10، باب5 از ابواب عمره، ح7 و باب3 از ابواب اقسام حج، ح2، آمده است.
31ـ آیت الله خویی، معتمد العروة، ج2، ص173، مدینة العلم.
32ـ مستند الشیعه.
33ـ عروة الوثقی، ج2، ص540، عروه محشی، مکتبة العلمیة الاسلامیه.
34ـ جواهر الکلام، ج20، ص443 عبارت جواهر این است: «عمرة التمتّع التی هی جزء من الحجّ».
35ـ وسایل الشیعه، ج8 ، باب3 از ابواب اقسام حج، ح2، ص172
36ـ همان مدرک، ج10، باب2 از ابواب العمره، ح2
37ـ همان مدرک، باب5 از ابواب العمره، ح4
38ـ همان مدرک، ح5
39ـ عروة الوثقی محشی، ج2، ص534، مسأله2
40ـ مستند العروه، ج2، ص171
41ـ جواهر الکلام، ج2، ص444
42ـ ریاض المسائل، ج7، ص174
43ـ منتهی المطلب، ج2، ص876
44ـ مدارک الأحکام، عاملی، ج8 ، ص46، آل البیت.
45ـ محقق نراقی، مستند الشیعه، ج11، ص160، آل البیت.
46ـ مستند العروة، ج2، ص173
47ـ وسایل الشیعه، باب6 از ابواب العمرة، ج10، ص244
48ـ مستند العروه، ج2، ص174
49ـ آیت الله خونساری، جامع المدارک، ج2، ص557، اسماعیلیان.
50ـ فاضل هندی، کشف اللسام، ج6 ، ص292، انتشارات اسلامی.
51ـ جواهر الکلام، ج20، ص444
52ـ آیت الله شاهرودی، کتاب الحج، ج2، ص151، مطبعة القضا نجف.
53ـ آیت الله فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه، ج2، ص228، مکتب الإعلام الاسلامی.
54ـ الفقه علی مذاهب الأربعه، ج1، ص684
55ـ وهبه الزحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ج3، ص19، دارالفکر.
56ـ محمّد جواد مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ص201، دارالعلم للملایین.
57ـ الفقه الاسلامی، ج3، ص18
58ـ الفقه علی المذاهب الخمسه، ص201
59ـ الفقه علی المذاهب الأربعه، ج1، ص684
60ـ الفقه علی المذاهب الخمسه، ص201
61ـ الفقه الاسلامی وادلّته، ج3، ص19
62ـ الفقه علی المذاهب الأربعه، ج1،ص684
63ـ الفقه علی مذاهب الخمسه، ص201

منبع : پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن