فلسفه حج و تاثیر فردی و اجتماعی آن

فلسفه حج

 وقتی سخن از فلسفه حج به میان می‎آید اولین چیزی که به ذهن هر مسلمانی خطور می‎کند این است که مانند دیگر عبادات و ...

بقیه در ادامه مطلب

فرایض در حج نیز هدف اظهار عبودیت و بنده‎گی خداوند متعال است.(۱) در ادای فریضه حج و به جا آوردن اعمال آن مانند احرام و طواف و رمی و سعی؛ انسان مسلمان سر تعظیم و تسلیم به درگاه خداوند فرود می‎آورد و به عبارتی دیگر اطاعت از وی می‎کند.

 اما همان‎گونه که دیگر عبادات نیز فواید دیگری چه از لحاظ جسمی، روحی و یا اخلاقی برای انسان و جامعه‎ای که در آن می‎زید، دارد که بی‎شمارند؛ در ارتباط این فریضه مبارک نیز می‎توان فواید متعددی را برشمرد که هم خود حاجی و هم اجتماع از آن سود می‎برند. اگر چه چنان‎که گفتیم این فواید بی‎شمار است ولی ما در ذیل برخی از آن را به صورت مختصر ذکر کرده‎ایم که یادآوری آن‎ها خالی از لطف نخواهد بود:

الف ـ تأثیر بر اجتماع:

در اسلام فرایض متعددی وجود دارد که بر جمعی بودن آن تأکید شده است و حتی در برخی موارد انجام آن به صورت فردی مقبول و پذیرفته نیست. حج نیز از جمله فرایضی است که به صورت جمعی انجام می‎گیرد و به طور قطع فواید آن در بعد سیاسی اجتماعی اهمیت بیشتری دارد و این اهمیت تا جایی است که امام صادق(ع ) می‎فرماید: دین برپاست مادامی که کعبه برپاست.


در مراسم حج که با احرام آغاز می‎شود، همه با یک لباس متحد‎الشکل که مرکب از دو تکه سفید رنگ است، در کنار یک‎دیگر قرار می‎گیرند و تمام انسان‎ها از جای‎گاه یکسانی برخوردارند و تفاوتی بین فقیر و غنی، خرد و کلان، زن و مرد و حتی بین زاهد و عابد با فردی که گناهان بی‎شماری را مرتکب شده است، وجود ندارد. در حج حتی پیامبر و اولیای الهی در بین جمعیت بوده‎اند و هیچ تفاوتی به ـ صورت عام ـ بین آن‎ها در انجام اعمال نمی‎باشد و آن چه است برابری است و نبودن تفاوت و تبعیض بین انسان‎ها.

از جانبی دیگر چون حجاج از اقصی نقاط جهان در مکه مکرمه به عنوان نقطه پرگار جامعه اسلامی گردهم می‎آیند، حج کانگره‎ای عظیم از مسلمانان است که اوج معنویت و برادری با صفا و صمیمیت و به دور از هر تعلق مادی و وجود امتیازات طبقاتی ایجاد می‎گردد، مسلمانان با حضور در کنار یک‎دیگر از مشکلات هم با خبر شده و با تبادل نظرات راه‎کارهایی را برای حل آن‎ها می‎یابند.

برائت از مشرکین از دیگر مواردی است که به زعم برخی از علمای دین باید در ایام حج توسط حاجیان به انجام برسد که می‎تواند نشانی از وحدت بین آنان و مشت کوبنده‎ای بر دهان همه کسانی باشد که در مخالفت با اسلام بوده و سعی در مقابله با مسلمانان دارند.

به عبارتی دیگر می‎توان مراسم حج را رسانه‎ای دانست که از طریق آن صدای مسلمانان به تمام جهان مخابره می‎گردد و در معنایی وسیع‎تر می‎توان آن را رهگذری به سوی ایجاد وحدت کلمه و هم‎آهنگی از تمام جهات برای ایجاد یک امت واحد اسلامی دانست که هدف نهایی دین اسلام در بعد سیاسی ـ اجتماعی است.

فواید جمعی این فریضه تنها به بعد سیاسی ـ اجتماعی محدود نمی‎گردد و از نظر اقتصادی نیز این ایام زمینه‎ساز ایجاد بازاری از مسلمانان است و مبادلات تجارتی را بین مسلمانان رونق می‎بخشد که این تنها به حاجیان منحصر نبوده و از طریق آنان به تمام ساکنان جهان تسری می‎یابد و می‎تواند تأثیرات بی‎شماری را از نظر اقتصادی بر امت اسلامی داشته باشد.(۲)

ب ـ تأثیر فردی:

فریضه حج اگر چه تأثیرات فراوانی را بر اجتماع می‎گذارد ـ که تعدادی از آن‎ها بر شمرده شد ـ‎، از آن جایی که مشتمل بر اعمال متعددی است، بر فرد نیز تأثیرات به سزایی خواهد داشت که از جمله آن‎ها ایجاد احساس حریت در انسان می‎باشد.

انسان‎ها در زنده‎گی روزمره خود با انواع و اقسام مادیات و لذات دنیوی سر و کار دارند. تقلی و دست و پا زدن برای کسب روزی و تلاش برای رقابت در زنده‎گی اجتماعی اگر چه از نظر اسلام ناپسند نیست و در بسیاری از موارد به خصوص در زمینه تهیه قوت و نفقه اهل و عیال واجب دانسته شده است ولی لحظاتی در زنده‎گی پیش آمده و می‎آید که انسان ناخواسته از ذات و جوهر اصلی خود دور گشته و در نتیجه آن فاصله وی با معبود افزایش می‎یابد و آن زمان است که اسیر و بسته در غل و زنجیرهای نامرئی دنیا، علی‎رغم استفاده از لذات آن از زنده‎گی و دست‎و پا گیری آن به تنگ می‎‎آید. در آن لحظات انسان به دنبال راه گریز می‎باشد تا بتواند خود را از آن وضعیت خلاص کند.

شاید برای رهایی از این وضعیت است که خداوند دستور بستن احرام برای حاجی را می‎دهد تا او با پوشیدن دو جامه ساده و عاری از رنگ و نقش و نگار ـ به جز سفیدی که تأثیر فراوانی بر روح خسته می‎گذارد ـ در صحرای عرفات خود را آماده خلوص برای طاعت حق نموده تنش را از هر پوشاک زینتى و هر زینت و زیور دیگر یا تعلقات دنیایی رها نماید. انسان در آن وضعیت به خود مى‎آید و خود را تنها وابسته و بنده خدای خویش می‎بیند و احساس آرامش از عدم بنده‎گی هر آن چیز دیگری غیر از وی می‎کند.

هفت بار گشتن به دور خانه خدا (کعبه) با لباسی ساده و دلی پاک، آن هم در حالی که قلب انسان در نزدیک‎ترین مکان ممکن نسبت به کعبه قرار دارد، لحظه‎روحانی دیگری است که در آن وقت انسان متوجه می‎گردد که تعلقات او به موهومات و مادیات باعث و علت پس‎مانی‎های او از کاروان انسانیت است و تا لحظه‎ای که پر و بال وى بسته است توان پرواز به سوی معبود برایش متصور نیست.

قربانی کردن در منا که خود به گونه‎ای پاسداشت و یادآور قربانی کردن اسماعیل(ع) توسط حضرت ابراهیم(ع) به دستور پیامبر می‎باشد، گذشت از اموال و هر آن چیزی است که انسان به آن تعلق خاطر دارد و به تعبیر حضرت امام جعفر صادق(ع) حج اکبر. این قربانی کردن گذشته از این که اطاعت از دستور خداوند می‎باشد، تمرینی است بر این که همیشه در راه خداوند از متعلقات خاطر گذشت و نتیجه آن خواهد شد که امام علی بن الحسین(ع) فرموده‎اند: چون حاجی قربانی کند، قربانی او بهای آزادی وی از آتش قیامت است.

دویدن بین صفا و مروه که به تعبیر امام جعفر صادق(ع) «هیچ مکان عبادتی نزد خدا محبوب‎تر از محل سعی نیست»؛ از دیگر اعمالی است که انسان را به خداوند و معبودش نزدیک‎تر می‎نماید. در آن سعی و تلاش است که انسان به هر اندازه که مغرور و خودپسند باشد، سر تسلیم به درگاه الهی فرومی‎آورد و به تعبیر همان امام معصوم(ع) هر گردن‎کش و متکبری در آن جا خوار و ذلیل می‎گردد.

در کل باید گفت چه زیبا آورده‎اند که از قول امام رضا(ع) که درباره فواید حج فرموده‎اند: ورود به‎درگاه پروردگار عزوجل و درخواست افزونى الطاف (مادى و معنوى) از آن درگاه، و بیرون شدن از گناهان گذشته و احساس این‎که اکنون باید عمل را از سر گیرد و خویشتن را براى آینده عمر مهیاتر و آماده‎تر سازد، بر اثر صرف اموال و خسته‎گى بدن و خوددارى از شهوات و لذات (به جهت تمرین به تروک احرام) حالت فداکارى در راه ادای وظائف بنده‎گى به وى دست می‎دهد، به برکت عباداتى که در این عمل انجام می‎گیرد و چهره خضوع و مسکنت و ذلتى که حاجى بر اثر تحمل گرما و سرما به خود مى‎گیرد، به خداوندگار خویش نزدیک می‎شود، و دیگر خدا دوستى و خداترسى که در این راه عاید شخص مى‎گردد، و دیگر برطرف شدن (بیماری‎هاى اخلاقى چون) قساوت قلب و گستاخى به خدا و غفلت از یاد حق تعالى، وى (در نتیجه صفاى باطنى که از این اعمال کسب می‎کند) امید و آرزو را از مخلوق می‎برد و همه امید و آرزویش را به خدا منحصر می‎سازد... و دیگر منافع مادى که به تحرک بازار اقتصاد و رونق خرید و فروش نصیب بازرگانان و کسبه و مستمندان از شرق تا غرب عالم می‎شود اعم از آن‎ها که در حج شرکت کرده و آن‎ها که شرکت ننموده‎اند....(۳)

پاورقی:

۱ـ از حضرت محمد(ص) در حدیثی نقل شده است که منظور از وجوب نماز، حج ، طواف و دیگر مناسک بپا داشتن ذکر و یاد خداست.

۲ـ در شرایط کنونی جهان، با وجود مراودات بسیار زیاد در سطح جهان این بعد از حج کمتر مهم جلوه می‎نماید ولی درگذشته از مهم‎ترین بازارهای جهان پس از مراسم حج شکل می‎گرفت که تأثیر فراوانی از نظر اقتصادی در بلاد اسلامی داشت.

۳- بحارالانوار، ج ۶، ص ۹۴.

منبع : موسسه فرهنگی عمره سعادت
وبلاگ لبیک حج